Στις μέρες μας λίγοι είναι οι ερασιτέχνες καπετάνιοι που χρησιμοποιούν παραδοσιακούς τρόπους ναυτιλίας, δηλαδή με εξαίρεση αυτούς που χρησιμοποιούν τον εξάντα τους για την ευχαρίστησή τους και μόνο. Όλοι οι υπόλοιποι καταφεύγουν στο GPS και απλά παρατηρούν τον ουρανό με την ρομαντική τους πλευρά.
Όταν ο Ποσειδώνας αποφάσισε να «αποπλανήσει» την Αμφιτρίτη, δεν μπορούσε να φανταστεί ότι θα έβρισκε τόσο σθεναρή αντίσταση…
Η Αμφιτρίτη τρομαγμένη από το μεγαλείο του, κρύφτηκε μαζί με τη συνοδεία των υπόλοιπων Νηρηίδων στην οροσειρά του Άτλαντα.
Το δελφίνι που περιπολούσε στην περιοχή ανακάλυψε το κρησφύγετο των κοριτσιών και το «σφύριξε» στον Ποσειδώνα.
Η Αμφιτρίτη, καταγοητευμένη από την επίμονη πολιορκία του θεού, ενέδωσε (δεν υπάρχει αναφορά για …μονόπετρο τριών καρατίων χωρίς ελάττωμα) και μεταφέρθηκε στο παλάτι του Ποσειδώνα στην πλάτη του δελφινιού. Ο θεός παντρεύτηκε την Αμφιτρίτη, σε αντίθεση με τον αδελφό του το Δία, που δεν πίστευε τόσο στην αποκατάσταση, και σε αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες του το δελφίνι έλαβε μια θέση μεταξύ των αστερισμών στο στερέωμα. (Σχ. 1).
Το μύθο μας κληροδότησε ο Αρτεμίδωρος στις ελεγείες του Έρωτα.
Η μυθολογία μας έχει πάμπολλες τέτοιες ωραίες ιστορίες, που χωρίς να αποτελούν βοήθημα στη ναυτιλία, υπηρετούν το σκοπό της ύπαρξης του σκάφους αναψυχής. Αυτή καθ’ αυτή την αναψυχή. Κοιτάζοντας το νυχτερινό ουρανό και πλημμυρισμένοι από τη γλυκύτητα της συντροφιάς, οι καπετάνιοι θα κυριεύονται πάντα από τον ποιητικό οίστρο, που θα τους ωθεί να πουν μια παρόμοια ιστορία… Ας δούμε, λοιπόν, πού θα ψάξουμε στο θόλο για να εντοπίσουμε τους αστερισμούς, τις ιστορίες που είναι συνδεδεμένες με αυτούς και ας ρίξουμε και μια ματιά στο πρακτικότερο μέρος, την αστροναυτιλία
Υπάρχουν δύο τρόποι για την αναφορά της θέσης ενός αστέρα στον ουράνιο θόλο. Ο πρώτος είναι το μήκος και το πλάτος της γήινης προβολής του αστέρα. (Σχ. 2). Αν φανταστούμε ότι μια γραμμή ενώνει το κέντρο της γης με τον αστέρα, το σημείο όπου τέμνει η γραμμή αυτή την επιφάνεια της γης ονομάζεται γήινη προβολή του αστέρα. Εκείνο που παρατηρούμε είναι ότι η γήινη προβολή του αστέρα κινείται πάνω στην επιφάνεια της γης με ταχύτητα ίση με την ταχύτητα περιστροφής της γης, δηλαδή 15 μοίρες την ώρα.
Ο κύκλος που διαγράφει κάθε αστέρας (η γήινη προβολή του), είναι μικρότερος όσο πιο κοντά βρίσκεται προς τον πόλο του παρατηρητή, για εμάς στο βόρειο πόλο. Έτσι μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, αν παρατηρήσουμε για μια ολόκληρη νύχτα τον ουρανό, θα δούμε να ανατέλλουν διάφοροι αστέρες, να διαγράφουν ένα τόξο στο θόλο και να δύουν. Οι αστέρες που βρίσκονται κοντά στον πολικό και ο ίδιος ο πολικός καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας θα διαγράψουν τόξο κύκλου χωρίς να δύσουν.
Η γήινη προβολή ενός αστέρα λοιπόν κινείται συνεχώς, αλλάζοντας μήκος και πλάτος. Για να εντοπίσουμε έναν αστέρα με τα στοιχεία της γήινης προβολής του χρειαζόμαστε τις συντεταγμένες του, οι οποίες θα εξαρτώνται από την ώρα της παρατήρησης μας. Το μεν μήκος της γήινης προβολής του αστέρα θα μας δώσει το στοιχείο του Αζιμούθ δηλαδή την κατεύθυνση, ενώ το πλάτος θα δείχνει πόσο ψηλά στον ουρανό θα πρέπει να αναζητήσουμε τον αστέρα, δηλαδή το ύψος του. Στη σχηματική απεικόνιση της αστρονομικής παρατήρησης φαίνεται πώς καθορίζεται η θέση του αστέρα με τα στοιχεία του Αζιμούθ και του ύψους του. (Σχ. 3).
Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να εντοπίσουμε έναν αστέρα στον ουράνιο θόλο είναι η σχετική αναφορά. Πρόκειται για εμπειρικό τρόπο χωρίς ακρίβεια, ωστόσο για τον παρατηρητή που επιθυμεί να εξοικειωθεί απλώς με την όψη του στερεώματος είναι ταχύτερη και διασκεδαστικότερη από την αναζήτηση του Αζλ και του Ηλ του αστέρα.
Πώς γίνεται
Εντοπίζουμε στον ουρανό ένα γνωστό αστερισμό. Για την Ελλάδα εξαιρετικό σημείο αναφοράς είναι η μεγάλη άρκτος. Σε σχέση με αυτήν είναι δυνατή η περιήγηση στις περισσότερες από τις αστρικές γειτονιές που είναι ορατές από τη χώρα μας. Η πιο γνωστή γειτονιά είναι βέβαια αυτή του Πολικού. Στο σχήμα φαίνεται πώς την εντοπίζουμε (Σχ. 4).
Ας υποθέσουμε ότι δεν είμαστε ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με την παρατήρηση του ουρανού. Το μόνο όργανο που χρειαζόμαστε είναι μια πυξίδα. Για τη μέτρηση του ύψους θα χρησιμοποιήσουμε το πλάτος της παλάμης μας με το βραχίονα τεταμένο. Το πλάτος της παλάμης με το βραχίονα τεταμένο ορίζει ένα ύψος περίπου 15 μοιρών (Σχ. 5).
Στρέφουμε προς το Βορρά και εντοπίζουμε τη Μεγάλη Άρκτο. Οι αστέρες Dubhe και Merak μπορούν να ενωθούν με μια ευθεία και οδηγούν προς τον Πολικό, όπως φαίνεται στο σχήμα. Η απόσταση του Πολικού είναι πενταπλάσια από την απόσταση μεταξύ των δύο αυτών αστέρων της Μεγάλης Άρκτου. Σχετικά με τα ονόματα των αστέρων, η πλειοψηφία είναι αραβικής προέλευσης. Δεύτερη θέση σε συχνότητα έχουν τα λατινικά ονόματα και τρίτη τα ελληνικά.
Ας αναζητήσουμε μια άλλη γειτονιά, αυτή του Βοώτη. Με κύριο αστέρα τον Αρκτούρο ο Βοώτης βρίσκεται εύκολα αν πάρουμε τη νοητή καμπύλη στην προέκταση της «ουράς» της Μεγάλης Άρκτου (Σχ. 6). Τα υπόλοιπα αστέρια του Βοώτη είναι μικρότερης φωτεινότητας από τον Αρκτούρο, είναι όμως ορατά όταν η νύχτα είναι σκοτεινή και παρατηρούμε από περιοχή που δεν έχει φώτα.
Η Κασσιόπη που ο μύθος θέλει να κάθεται στο κάθισμα της στο στερέωμα, βρίσκεται αν συνεχίσουμε να προεκτείνουμε τη γραμμή Dubhe-Polaris έως ότου συναντήσουμε ένα ελληνικό «Σ». Όπως φαίνεται και στο σχήμα ο κυρίαρχος αστέρας του αστερισμού είναι ο Schendar (Σχ. 7).
Οι αστέρες σε κάθε αστερισμό χαρακτηρίζονται με ένα γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου, με το φωτεινότερο να λαμβάνει το «α». Έτσι ο δοπβπά3Γ είναι ο α της Κασσιόπης. Εξ ου και ο στίχος tου Καββαδία «τον α του Κενταύρου μια νυχτιά με το παλιννόριο πήρα κάτου…». Το όνομα του «α» του Κενταύρου είναι Fomalhaut. Ο Κένταυρος δεν είναι ορατός από το πλάτος μας.
Κατά τις 3 το πρωί ανατέλλει την εποχή αυτή ένας αστερισμός, που έχει ωραίο μύθο αλλά και εξαιρετική όψη στον ουρανό (Σχ. 8). Είναι ο Ωρίων, ο κυνηγός. Έχει 3 αστέρες πρώτου μεγέθους και συνολικά 17 αστέρες.
Ο μύθος θέλει τον Ωρίωνα να καυχάται ότι είναι ο καλύτερος κυνηγός μεταξύ ανθρώπων και θεών. Η Άρτεμις προσβεβλημένη από την ύβρη τον καλεί σε αγώνα κυνηγιού και χάνει. Μην μπορώντας να αντέξει την ταπείνωση κατασκευάζει έναν ύπουλο δολοφόνο τον Σκορπιό. Ο Σκορπιός σκοτώνει τον κυνηγό καθώς κοιμάται. Μετά το φόνο η συμπόνια του Δία ανεβάζει στο στερέωμα τον κυνηγό, τον σκύλο του τον Σείριο αλλά και τον Σκορπιό. Αν στρέψουμε το βλέμμα μας κατά τις 4 το πρωί προς τα Νοτιοανατολικά και σε ένα ύψος περίπου 30 μοιρών θα δούμε τον κυνηγό σε όλο του το μεγαλείο, με το τόξο του στο χέρι. Αργότερα το χειμώνα είναι ορατός και ο σκύλος του ο Σείριος, ο λαμπερότερος απλανής που είναι ορατός από τη γη.
Αν κατευθυνθούμε από τους Merak και Phekda της Μεγάλης Άρκτου προς τον Phekda θα φτάσουμε στον Σκορπιό (Σχ. 9). Ο α’ του Σκορπιού ονομάζεται Αντάρης (Antares) επειδή έχει κοκκινωπό χρώμα και μοιάζει με τον πλανήτη. Ο πλανήτης Άρης είναι εύκολα αναγνωρίσιμος λόγω του χρώματος και της λαμπρότητας του. Μεταξύ των κυρίαρχων αστερισμών είναι και ο αετός (Altair) (Σχ. 10).
Η χαρτογράφηση του ουρανού αποτυπώνεται σε ουράνιους αστρονομικούς χάρτες (celestial charts) ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος και την εποχή (Σχ. 11). Ακόμη πληρέστεροι αστρονομικοί χάρτες διατίθενται από αρκετούς εκδότες αλλά και από τις υδρογραφικές υπηρεσίες. Στην εποχή μας που η αστρονομική παρατήρηση για τον εντοπισμό του στίγματος στην ωκεανοπλοΐα τείνει να ξεχαστεί, οι χάρτες αυτοί σπανίζουν. Για όσους επιθυμούν καλύτερη ενημέρωση στο διαδίκτυο υπάρχουν δεκάδες τόποι με στοιχεία, χάρτες καθώς και αστρονομικές εφημερίδες.
Ο ουρανός δεν θα πάψει ποτέ να σαγηνεύει τον yachtsman και όχι μόνο, άσχετα αν η ηλεκτρονική ναυτιλία και ειδικότερα το GPS αφαίρεσε ένα μεγάλο μέρος από την ευχαρίστηση που έδινε ένα καλό στίγμα με αστέρια.
Η μυθολογία μας έχει πάμπολλες τέτοιες ωραίες ιστορίες, που χωρίς να αποτελούν βοήθημα στη ναυτιλία, υπηρετούν το σκοπό της ύπαρξης του σκάφους αναψυχής. Αυτή καθ’ αυτή την αναψυχή. Κοιτάζοντας το νυχτερινό ουρανό και πλημμυρισμένοι από τη γλυκύτητα της συντροφιάς, οι καπετάνιοι θα κυριεύονται πάντα από τον ποιητικό οίστρο, που θα τους ωθεί να πουν μια παρόμοια ιστορία… Ας δούμε, λοιπόν, πού θα ψάξουμε στο θόλο για να εντοπίσουμε τους αστερισμούς, τις ιστορίες που είναι συνδεδεμένες με αυτούς και ας ρίξουμε και μια ματιά στο πρακτικότερο μέρος, την αστροναυτιλία
Υπάρχουν δύο τρόποι για την αναφορά της θέσης ενός αστέρα στον ουράνιο θόλο. Ο πρώτος είναι το μήκος και το πλάτος της γήινης προβολής του αστέρα. (Σχ. 2). Αν φανταστούμε ότι μια γραμμή ενώνει το κέντρο της γης με τον αστέρα, το σημείο όπου τέμνει η γραμμή αυτή την επιφάνεια της γης ονομάζεται γήινη προβολή του αστέρα. Εκείνο που παρατηρούμε είναι ότι η γήινη προβολή του αστέρα κινείται πάνω στην επιφάνεια της γης με ταχύτητα ίση με την ταχύτητα περιστροφής της γης, δηλαδή 15 μοίρες την ώρα.
Ο κύκλος που διαγράφει κάθε αστέρας (η γήινη προβολή του), είναι μικρότερος όσο πιο κοντά βρίσκεται προς τον πόλο του παρατηρητή, για εμάς στο βόρειο πόλο. Έτσι μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, αν παρατηρήσουμε για μια ολόκληρη νύχτα τον ουρανό, θα δούμε να ανατέλλουν διάφοροι αστέρες, να διαγράφουν ένα τόξο στο θόλο και να δύουν. Οι αστέρες που βρίσκονται κοντά στον πολικό και ο ίδιος ο πολικός καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας θα διαγράψουν τόξο κύκλου χωρίς να δύσουν.
Η γήινη προβολή ενός αστέρα λοιπόν κινείται συνεχώς, αλλάζοντας μήκος και πλάτος. Για να εντοπίσουμε έναν αστέρα με τα στοιχεία της γήινης προβολής του χρειαζόμαστε τις συντεταγμένες του, οι οποίες θα εξαρτώνται από την ώρα της παρατήρησης μας. Το μεν μήκος της γήινης προβολής του αστέρα θα μας δώσει το στοιχείο του Αζιμούθ δηλαδή την κατεύθυνση, ενώ το πλάτος θα δείχνει πόσο ψηλά στον ουρανό θα πρέπει να αναζητήσουμε τον αστέρα, δηλαδή το ύψος του. Στη σχηματική απεικόνιση της αστρονομικής παρατήρησης φαίνεται πώς καθορίζεται η θέση του αστέρα με τα στοιχεία του Αζιμούθ και του ύψους του. (Σχ. 3).
Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να εντοπίσουμε έναν αστέρα στον ουράνιο θόλο είναι η σχετική αναφορά. Πρόκειται για εμπειρικό τρόπο χωρίς ακρίβεια, ωστόσο για τον παρατηρητή που επιθυμεί να εξοικειωθεί απλώς με την όψη του στερεώματος είναι ταχύτερη και διασκεδαστικότερη από την αναζήτηση του Αζλ και του Ηλ του αστέρα.
Πώς γίνεται
Εντοπίζουμε στον ουρανό ένα γνωστό αστερισμό. Για την Ελλάδα εξαιρετικό σημείο αναφοράς είναι η μεγάλη άρκτος. Σε σχέση με αυτήν είναι δυνατή η περιήγηση στις περισσότερες από τις αστρικές γειτονιές που είναι ορατές από τη χώρα μας. Η πιο γνωστή γειτονιά είναι βέβαια αυτή του Πολικού. Στο σχήμα φαίνεται πώς την εντοπίζουμε (Σχ. 4).
Ας υποθέσουμε ότι δεν είμαστε ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με την παρατήρηση του ουρανού. Το μόνο όργανο που χρειαζόμαστε είναι μια πυξίδα. Για τη μέτρηση του ύψους θα χρησιμοποιήσουμε το πλάτος της παλάμης μας με το βραχίονα τεταμένο. Το πλάτος της παλάμης με το βραχίονα τεταμένο ορίζει ένα ύψος περίπου 15 μοιρών (Σχ. 5).
Στρέφουμε προς το Βορρά και εντοπίζουμε τη Μεγάλη Άρκτο. Οι αστέρες Dubhe και Merak μπορούν να ενωθούν με μια ευθεία και οδηγούν προς τον Πολικό, όπως φαίνεται στο σχήμα. Η απόσταση του Πολικού είναι πενταπλάσια από την απόσταση μεταξύ των δύο αυτών αστέρων της Μεγάλης Άρκτου. Σχετικά με τα ονόματα των αστέρων, η πλειοψηφία είναι αραβικής προέλευσης. Δεύτερη θέση σε συχνότητα έχουν τα λατινικά ονόματα και τρίτη τα ελληνικά.
Ας αναζητήσουμε μια άλλη γειτονιά, αυτή του Βοώτη. Με κύριο αστέρα τον Αρκτούρο ο Βοώτης βρίσκεται εύκολα αν πάρουμε τη νοητή καμπύλη στην προέκταση της «ουράς» της Μεγάλης Άρκτου (Σχ. 6). Τα υπόλοιπα αστέρια του Βοώτη είναι μικρότερης φωτεινότητας από τον Αρκτούρο, είναι όμως ορατά όταν η νύχτα είναι σκοτεινή και παρατηρούμε από περιοχή που δεν έχει φώτα.
Η Κασσιόπη που ο μύθος θέλει να κάθεται στο κάθισμα της στο στερέωμα, βρίσκεται αν συνεχίσουμε να προεκτείνουμε τη γραμμή Dubhe-Polaris έως ότου συναντήσουμε ένα ελληνικό «Σ». Όπως φαίνεται και στο σχήμα ο κυρίαρχος αστέρας του αστερισμού είναι ο Schendar (Σχ. 7).
Οι αστέρες σε κάθε αστερισμό χαρακτηρίζονται με ένα γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου, με το φωτεινότερο να λαμβάνει το «α». Έτσι ο δοπβπά3Γ είναι ο α της Κασσιόπης. Εξ ου και ο στίχος tου Καββαδία «τον α του Κενταύρου μια νυχτιά με το παλιννόριο πήρα κάτου…». Το όνομα του «α» του Κενταύρου είναι Fomalhaut. Ο Κένταυρος δεν είναι ορατός από το πλάτος μας.
Κατά τις 3 το πρωί ανατέλλει την εποχή αυτή ένας αστερισμός, που έχει ωραίο μύθο αλλά και εξαιρετική όψη στον ουρανό (Σχ. 8). Είναι ο Ωρίων, ο κυνηγός. Έχει 3 αστέρες πρώτου μεγέθους και συνολικά 17 αστέρες.
Ο μύθος θέλει τον Ωρίωνα να καυχάται ότι είναι ο καλύτερος κυνηγός μεταξύ ανθρώπων και θεών. Η Άρτεμις προσβεβλημένη από την ύβρη τον καλεί σε αγώνα κυνηγιού και χάνει. Μην μπορώντας να αντέξει την ταπείνωση κατασκευάζει έναν ύπουλο δολοφόνο τον Σκορπιό. Ο Σκορπιός σκοτώνει τον κυνηγό καθώς κοιμάται. Μετά το φόνο η συμπόνια του Δία ανεβάζει στο στερέωμα τον κυνηγό, τον σκύλο του τον Σείριο αλλά και τον Σκορπιό. Αν στρέψουμε το βλέμμα μας κατά τις 4 το πρωί προς τα Νοτιοανατολικά και σε ένα ύψος περίπου 30 μοιρών θα δούμε τον κυνηγό σε όλο του το μεγαλείο, με το τόξο του στο χέρι. Αργότερα το χειμώνα είναι ορατός και ο σκύλος του ο Σείριος, ο λαμπερότερος απλανής που είναι ορατός από τη γη.
Αν κατευθυνθούμε από τους Merak και Phekda της Μεγάλης Άρκτου προς τον Phekda θα φτάσουμε στον Σκορπιό (Σχ. 9). Ο α’ του Σκορπιού ονομάζεται Αντάρης (Antares) επειδή έχει κοκκινωπό χρώμα και μοιάζει με τον πλανήτη. Ο πλανήτης Άρης είναι εύκολα αναγνωρίσιμος λόγω του χρώματος και της λαμπρότητας του. Μεταξύ των κυρίαρχων αστερισμών είναι και ο αετός (Altair) (Σχ. 10).
Η χαρτογράφηση του ουρανού αποτυπώνεται σε ουράνιους αστρονομικούς χάρτες (celestial charts) ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος και την εποχή (Σχ. 11). Ακόμη πληρέστεροι αστρονομικοί χάρτες διατίθενται από αρκετούς εκδότες αλλά και από τις υδρογραφικές υπηρεσίες. Στην εποχή μας που η αστρονομική παρατήρηση για τον εντοπισμό του στίγματος στην ωκεανοπλοΐα τείνει να ξεχαστεί, οι χάρτες αυτοί σπανίζουν. Για όσους επιθυμούν καλύτερη ενημέρωση στο διαδίκτυο υπάρχουν δεκάδες τόποι με στοιχεία, χάρτες καθώς και αστρονομικές εφημερίδες.
Ο ουρανός δεν θα πάψει ποτέ να σαγηνεύει τον yachtsman και όχι μόνο, άσχετα αν η ηλεκτρονική ναυτιλία και ειδικότερα το GPS αφαίρεσε ένα μεγάλο μέρος από την ευχαρίστηση που έδινε ένα καλό στίγμα με αστέρια.
Του Ιάσονα Θαλασσινού
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου