Η αστρονομία και η γεωγραφία του Ερατοσθένη

[Από το χαμένο επικό ποίημα του Ερατοσθένη με τον τίτλο Ερμής. Σ' αυτό ποίημα, το οποίο απλωνόταν σε 1600 στίχους (Pap. Oxy. 3000), ο Ερατοσθένης αξιοποιούσε παλιές μυθικές αφηγήσεις για τη γέννηση και την πρόωρη ευφυΐα και ευρηματικότητα του θεού Ερμή, οι οποίες αναπτύσσονταν στο γνωστό ψευδο-ομηρικό ύμνο για το θεό, συνδυάζοντάς τες με την κοσμολογία του Τίμαιου του Πλάτωνα και τη γεωγραφία. 

Ο θεός ανέβαινε στον ουρανό, στις ουράνιες σφαίρες των πλανητών, όπου γινόταν και ο ίδιος μια από αυτές, διαπιστώνοντας την αρμονία τους και την ταύτισή τους με την αρμονία της λύρας που είχε εφεύρει ο ίδιος, και επισκοπώντας τις πέντε γεωγραφικές ζώνες στις οποίες διαιρούνταν η ευρισκόμενη στο κέντρο του σύμπαντος γη, σύμφωνα με τη γεωγραφία του Ερατοσθένη.]


Ο Γαλαξίας

(Αχιλλ. Τάτ. σχολ. στον Άρατο 146 Ε:) Για αυτό το θέμα [1] ο Ερατοσθένης λέει με τρόπο πιο μυθικό στους Καταστερισμούς του ότι ο κύκλος του Γαλαξία έγινε από το γάλα της Ήρας. Γιατί, όταν ο Ηρακλής ήταν ακόμη βρέφος και τράβηξε το μαστό της Ήρας δυνατότερα απ’ ό,τι έπρεπε, εκείνη αντέδρασε με αντίθετη κίνηση, με αποτέλεσμα να χυθεί το γάλα της και να γίνει ο κύκλος του Γαλαξία, όταν έπηξε το γάλα. Το ίδιο πράγμα λέει ο Ερατοσθένης ότι συνέβη και στην περίπτωση του Ερμή, δηλαδή ότι ο Ερμής ήταν που τράβηξε το μαστό της Ήρας.
(Σχόλ. Άρατ. 474 Martin:) Λέει ο Ερατοσθένης, προσπαθώντας να δώσει μια πιο μυθική εξήγηση για το Γαλαξία, ότι δημιουργήθηκε από το γάλα της Ήρας που χύθηκε. Γιατί άκουσε για τον Ερμή ότι δεν ήταν δικό της παιδί.
(Υγίν., Astron. 2. 43. 1:) Ο Ερατοσθένης λέει ότι όταν ο Ερμής ήταν παιδί, η Ήρα εν αγνοία της [2] του έδωσε γάλα. Όταν όμως αντιλήφθηκε ότι ήταν παιδί της Μαίας, τον έσπρωξε από κοντά της, με αποτέλεσμα το χυμένο γάλα να φανεί ως λάμψη ανάμεσα στα άστρα.

Το ηλιακό σύστημα

(Θέων Σμ., Των κατά μαθ. χρησ. p. 142 Hill:) Και ο Ερατοσθένης την αρμονία που παράγεται εξαιτίας της περιστροφής των άστρων την παρουσιάζει με τρόπο παραπλήσιο. Παρουσιάζει όμως διαφορετικά τη σειρά των πλανητών και λέει ότι ο Ήλιος είναι που περιστρέφεται δεύτερος μετά τη Σελήνη πάνω από τη Γη. Λέει, δηλαδή, ότι ο Ερμής, όταν ήταν νέος ακόμη, αφού έφτιαξε τη λύρα, κατόπιν ανέβηκε στον ουρανό για πρώτη φορά και προσπερνώντας τους λεγόμενους πλανήτες θαύμασε την αρμονία που παράγεται από την ορμή της περιφοράς τους, διότι ήταν όμοια με την αρμονία της λύρας που είχε κατασκευάσει ο ίδιος. Στα ποιήματά του ο άνθρωπος αυτός (δηλ. ο Ερατοσθένης) φαίνεται να αφήνει τη Γη ακίνητη και να αποδίδει οκτώ ήχους στις επτά σφαίρες των πλανητών, που βρίσκονται κάτω από τις σφαίρες των απλανών, κινώντας τες όλες γύρω από τη Γη και κάνοντας τη λύρα οκτάχορδη στη διαπασών συμφωνία.
(Χαλκίδιος, Comment. in Plat. Tim.c 73 Wrobel:) Αυτόν (δηλ. τον Αλέξανδρο το Μιλήσιο) ακολουθώντας ο Ερατοσθένης παραδέχτηκε ότι πράγματι με την κίνησή των άστρων παράγονται μουσικοί ήχοι, είπε όμως ότι η σειρά της τοποθέτησής των πλανητών είναι διαφορετική.

 Πράγματι, αμέσως μετά τη Σελήνη έδωσε τη δεύτερη θέση αναφορικά με την απόσταση από τη Γη στον Ήλιο, αφηγούμενος με τρόπο μυθικό ότι ο Ερμής, ο οποίος μόλις είχε εφεύρει τη λύρα, καθώς ανέβαινε στον ουρανό, περνώντας για πρώτη φορά από τα μέρη, τα οποία με την κίνηση των πλανητών αντηχούν με ρυθμό μουσικό παρόμοιο με της λύρας που ο ίδιος επινόησε, ένιωσε θαυμασμό, επειδή η εικόνα του οργάνου που εφηύρε ο ίδιος επαναλαμβανόταν επίσης και στη διευθέτηση των άστρων, διευθέτηση η οποία ήταν πηγή αρμονίας. Έτσι σκέφτηκε ότι πρώτος από τη Γη διέρχεται ο κύκλος της Σελήνης, πάνω απ’ αυτόν υπέρκειται ο κύκλος του Ήλιου, κατόπιν του Στίλβοντος Ερμή και των υπόλοιπων πλανητών μαζί με την ακρότατη και έξοχη σφαίρα των απλανών.

Οι γεωγραφικές ζώνες της γης

Μακριά απ' το κέντρο της σφαίρας του κόσμου ο Ερμής αντίκρισε τη γη [3]
στη μέση όλου του ουρανού να βρίσκεται, γύρω σε άξονα προσαρμοσμένη.
Πέντε ζώνες [4] κουλουριάζονταν ολόγυρά της.
Οι δυο ήταν απ' το γλαυκό τον κύανο πιο σκοτεινές [5],
η μια ξερή και κόκκινη σαν από φωτιά [6].
Αυτή ήταν στη μέση, καιγόταν όλη περισσά,
καθώς τη χτύπαγε θέρμη φλογισμένη,
έτσι που κάτω απ' τον Σείριο [7] απλώνεται
και πάντα καυτές ακτίνες την πυρώνουν.
Οι άλλες δυο απλώνονταν γύρω απ' τους δύο πόλους
πάντοτε παγωμένες, πάντοτε υγρές απ' τα νερά.
Όχι νερό, μα ίδιος πάγος απ' τον ουρανό απλώνεται,
καλύπτεται η γη κι ολόγυρα γεννιέται ψύχος.
Αυτά τα μέρη χέρσα...............
...................κι άβατα για τον άνθρωπο.
Οι άλλες δυο που απέναντι η μια στην άλλη είναι
στο μέσο μεταξύ του βρόχινου πάγου και της ζέστης,
εύκρατες είναι και οι δυο κι αυξάνουν πλούσιο
τον καρπό της Δήμητρας της Ελευσίνιας.
Σ' αυτές, αντίποδας η μια της άλλης [8], οι άνθρωποι διαμένουν.










[1] Δηλ. για το σχηματισμό του Γαλαξία.


[2] Δηλ. ότι ο Ερμής δεν ήταν δικό της παιδί.


[3] Η εικόνα που υποβάλλεται είναι η ακόλουθη : ο Ερμής από την εξώτερη σφαίρα όπου είχε μεταβεί, αντικρίζει τη γη στη μέση του ουρανού, δηλ. στο κέντρο του κόσμου, να γυρνά γύρω από τον άξονά της.


[4] Δηλ. οι γεωγραφικές ζώνες.


[5] Πρόκειται για τις εύκρατες ζώνες, οι οποίες αναφέρονται ξανά στο τέλος του αποσπάσματος ως τόποι διαμονής των ανθρώπων.


[6] Η τροπική ζώνη στον Ισημερινό.


[7] Η ανατολή του Σείριου το καλοκαίρι ήταν συνδεδεμένη για τους αρχαίους με τις πιο ζεστές μέρες του χρόνου (τα λεγόμενα κυνικά καύματα).


[8] Στο πρωτότυπο γίνεται λόγος για άνδρες αντίποδες, δηλ. για ανθρώπους, οι οποίοι μένουν σε εκ διαμέτρου αντίθετα σημεία της γήινης σφαίρας, ώστε αν προεκτείνουμε μια νοητή ευθεία από τα πόδια του ενός, αυτή να καταλήγει στα πόδια του άλλου. Προτίμησα, όπως είναι φυσικό, μια απλούστερη μετάφραση.

ΠΗΓΗ