ΟΝΕΙΡΑ - Τα στάδια και οι διαταραχές του ύπνου

O ύπνος, τα μυστικά του, και η εν γένει επιστημονική μελέτη της φυσιολογίας και των διαταραχών του, άρχισαν να ερευνώνται συστηματικά τις τελευταίες 4-5 δεκαετίες. 

Κατά την περίοδο αυτή, μεγάλες πρόοδοι έγιναν στον τομέα της φυσιολογίας (με τις διάφορες θεωρίες σχετικά με τον ρόλο του ύπνου στη ζωή μας, αλλά και τις αναπτυξιακές μεταβολές και διαφοροποιήσεις αυτού με την ηλικία).

Πρόοδος σημειώνεται επίσης στον διαγνωστικό τομέα με τη διάγνωση ολοένα και περισσοτέρων πρωτογενών διαταραχών ύπνου, καθώς και των ποικίλων σωματικών ή ψυχικών παθήσεων που ως βασική αιτία έχουν τις διαταραχές ύπνου. Τέλος, μεγάλα βήματα έχουν πραγματοποιηθεί στη θεραπευτική αντιμετώπιση των διαταραχών του ύπνου



Από άποψη συμπεριφοράς, ο ύπνος είναι μία αναστρέψιμη κατάσταση μειωμένης συνείδησης και ανταπόκρισης στο περιβάλλον. Είναι επίσης αλήθεια ότι ο ύπνος είναι ένα περίπλοκο «αμάλγαμα» διαδικασιών φυσιολογίας και συμπεριφοράς. Συνήθως, αλλά όχι απαραίτητα, επέρχεται όταν είμαστε ξαπλωμένοι, ήρεμοι, με κλειστά μάτια και κάνουμε ελάχιστες κινήσεις.

Οι λειτουργίες του ύπνου

Έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί αρκετές θεωρίες σχετικά με τη λειτουργική σημασία του ύπνου.

Τέσσερις είναι οι σημαντικότερες. Σύμφωνα με αυτές ο ύπνος είναι απαραίτητος για τη σωματική και ψυχολογική αποκατάσταση και την «ανάπαυση βιολογικών λειτουργιών συμπεριλαμβανομένου του ανοσοποιητικού συστήματος, καθώς και την αναπλήρωση της ενέργειας (μεταβολική θεωρία), για την ταξινόμηση και εκκαθάριση πληροφοριών και την εδραίωση της μνήμης (πληροφορική θεωρία), για την αποφόρτιση των συναισθημάτων, την ανάπτυξη του εγκεφάλου, καθώς και την εξασφάλιση της καλής λειτουργίας κρίσιμων για την επιβίωση νευρωνικών κυκλωμάτων (οντογενετική θεωρία).

Τελευταία είναι η φυλογενετική θεωρία, που υποστηρίζει ότι ο ύπνος είναι μια εξελικτική συμπεριφορά και χρησιμεύει για την καταστολή της δραστηριότητας σε περιόδους της ημέρας, που οι πιθανότητες για επιτυχή και ασφαλή δράση είναι περιορισμένες.

Καμία θεωρία πάντως δεν ερμηνεύει όλες τις πολύπλοκες παραμέτρους και τους σκοπούς του ύπνου.

Από πρακτική άποψη, η πλέον προφανής παρατήρηση είναι ότι ύστερα από μια παρατεταμένη περίοδο με διαταραχές του ύπνου εμφανίζονται τόσο σωματικές όσο και ψυχολογικές εκδηλώσεις. Πειραματόζωα που έχουν στερηθεί τελείως τον ύπνο για πολύ μεγάλες χρονικές περιόδους, πεθαίνουν από ανεπάρκεια των θερμορυθμιστικών μηχανισμών αλλά και ανεπάρκεια πολλών άλλων συστημάτων.

Οι αρνητικές επιπτώσεις της χρόνιας, μερικής στέρησης του ύπνου (κάτι που θεωρείται σύνηθες στη σύγχρονη κοινωνία) μπορεί να είναι σημαντικές για την ψυχική διάθεση, τη συμπεριφορά και την γνωσιακή λειτουργία, με ποικίλες συνέπειες στην προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική λειτουργικότητα. 

Τα στάδια

Ο φυσιολογικός ύπνος εμφανίζει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία τον διακρίνουν από άλλες καταστάσεις σχετικής αδράνειας.

Ο ύπνος διακρίνεται σε δύο ποιοτικά διαφορετικές καταστάσεις: τον ύπνο χωρίς ταχείες κινήσεις των οφθαλμών (non-rapid eye movement sleep, NREM sleep) και τον ύπνο με ταχείες κινήσεις των οφθαλμών (rapid eye movement sleep, REM sleep) _ ύπνο στη διάρκεια του οποίου ονειρευόμαστε.

Τόσο ο NREM ύπνος όσο και ο REM ύπνος είναι ενεργές διαδικασίες. Για να επέλθει ο ύπνος, πρέπει να ελαττωθεί η δραστηριότητα στο τμήμα του εγκεφάλου που ελέγχει την εγρήγορση. Τόσο η εγρήγορση όσο και ο ύπνος επιτυγχάνονται με την απελευθέρωση ή ανάσχεση ορισμένων ουσιών του εγκεφάλου, των επονομαζόμενων νευροδιαβιβαστών _ εν προκειμένω της νοραδρεναλίνης, της νορεπινεφρίνης, της ντοπαμίνης, της σεροτονίνης και της ακετυλοχολίνης.

Ο NREM ύπνος διαιρείται σε τέσσερα στάδια αυξανόμενου βάθους:

* Το Στάδιο Ι, που αντιστοιχεί στο 4% με 5% της βασικής υπνικής περιόδου, εμφανίζεται με την έναρξη του ύπνου ή ακολουθεί την άνοδο του επιπέδου συνείδησης από ένα άλλο στάδιο ύπνου. Στο Ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (ΗΕΓ) εμφανίζονται οξύαιχμα κύματα, ενώ οι οφθαλμοί εκτελούν βραδείες περιστροφικές κινήσεις.

* Το Στάδιο ΙΙ (45% με 55 % του νυκτερινού ύπνου) περιλαμβάνει βραδύτερη ηλεκτροεγκεφαλογραφική δραστηριότητα.

* Το Στάδιο ΙΙΙ (4-6% του συνολικού χρόνου του ύπνου) εμφανίζει ακόμη πιο βραδεία δραστηριότητα στο ΗΕΓ.

* Το Στάδιο IV χαρακτηρίζεται από τη βραδύτερη ΗΕΓ δραστηριότητα και συνιστά το 12% με 15% του ύπνου.

Ο συνδυασμός των Σταδίων ΙΙΙ και IV αποκαλείται ύπνος βραδέων κυμάτων (slow-wave sleep, SWS). Αυτή θεωρείται η βαθύτερη μορφή ύπνου, από την οποία η αφύπνιση είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Ορισμένες νυκτερινές διαταραχές του ύπνου (συγχυτικές διεγέρσεις, υπνοβασία και υπνικός τρόμος) εμφανίζονται κατά τον ύπνο βραδέων κυμάτων. Ο REM ύπνος είναι ως προς τη φυσιολογία του πολύ διαφορετικός. Κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου ύπνου, ο μεταβολισμός του εγκεφάλου είναι ιδιαίτερα έντονος με χαμηλά δυναμικά στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα. 

Παρατηρούνται αυτόματες ταχείες κινήσεις των οφθαλμών, ενώ η ηλεκτρομυογραφική δραστηριότητα των σκελετικών μυών είναι πρακτικά απούσα. 

Ο καρδιακός ρυθμός, η πίεση του αίματος και ο τύπος αναπνοής μεταβάλλονται συνεχώς, η ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος διακόπτεται προσωρινά, ενώ διαπιστώνεται διόγκωση του πέους και της κλειτορίδας.

Ο REM ύπνος συνήθως καταλαμβάνει το 20% με 25% του συνολικού χρόνου ύπνου. Τα περισσότερα όνειρα αλλά και οι εφιάλτες εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του REM ύπνου.



Η έλλειψη ύπνου δημιουργεί προβλήματα

Ο σύγχρονος τρόπος ζωής αποτελεί την αιτία για την οποία όλο και περισσότεροι άνθρωποι υποφέρουν από διαταραχές του ύπνου. Εξαιτίας της έλλειψης χρόνου και της έλλειψης χαλάρωσης, συχνά, οι άνθρωποι δεν απολαμβάνουν τον ύπνο που απαιτείται για την αναζωογόνησή τους. Η έκκριση ορμονών στρες αποσυντονίζει τον φυσιολογικό ρυθμό του ύπνου. Ένα στα τρία άτομα υποφέρει σήμερα από προβλήματα ύπνου με αποτέλεσμα να αισθάνεται ιδιαίτερα νευρικό και κουρασμένο.

Η συνεχής έλλειψη ύπνου μπορεί να είναι αιτιολογικός παράγοντας για πολλές διαταραχές και νοσήματα όπως:

• Αύξηση του στρες και μείωση της αποδοτικότητας

• Αύξηση του κινδύνου για έμφραγμα

• Διαταραχές της συγκέντρωσης (και κατά συνέπεια ατυχήματα)

• Καρκίνος

• Πρόωρη γήρανση


Ο χρυσός κανόνας του «οχταώρου ύπνου» αποτελεί μια απλή στρατηγική αντιγήρανσης. Κατά τον βραδινό ύπνο ενεργοποιούνται διάφορα ένζυμα αποκατάστασης που αποκαθιστούν τις βλάβες των κύτταρων ή αντικαθιστούν παλιά κύτταρα με νέα. Ακόμη και η επιδερμίδα ωφελείται από αυτό. Όσο κοιμόσαστε ο οργανισμός σας φροντίζει με θρεπτικές ουσίες. Κατά το πρώτο μισό της νύχτας η υπόφυση παράγει στο στάδιο του βαθύ ύπνου την αυξητική ορμόνη- το καλύτερο σωματικό μέσο αντιγήρανσης.

Ακριβώς όμως τότε που χρειαζόμαστε αυτή την πηγή νεότητας, ο οργανισμός μας μοιάζει να στερεύει. Με το πέρασμα των ετών οι φάσεις βαθύ ύπνου, και κατά συνέπεια η αυξητική ορμόνη, μειώνονται σταδιακά γιατί από το 40ο έτος της ηλικίας η επίφυση παράγει λιγότερη ορμόνη του ύπνου, την μελατονίνη. Προσπαθήστε ωστόσο κάθε νύχτα να κοιμόσαστε τουλάχιστον 7 ώρες, ακόμη και αν πρέπει να αλλάξετε τη βραδινή συνήθεια της τηλεόρασης. Συνολικά, αυτή η αλλαγή του τρόπου ζωής θα σας κάνει τρία χρόνια νεότερους.

Συμβουλές

• Φροντίστε να κοιμόσαστε από επτά έως οκτώ ώρες. Είναι προτιμότερο να θυσιάσετε μια βραδινή έξοδο και να προσφέρετε στον εαυτό σας μια νυχτερινή φάση χαλάρωσης.

• Προσπαθήστε, όσο μπορείτε, να χαλαρώνετε κάθε βράδυ. Μην δουλεύετε στο υπνοδωμάτιο διότι θα μεταφέρετε τα επαγγελματικά προβλήματα στον ύπνο σας και θα ξυπνήσετε πολύ νωρίτερα απ’ ότι πρέπει.

• Αν έχετε πρόβλημα να κοιμηθείτε φτιάξτε ένα δικό σας τελετουργικό ύπνου: ακούστε τη μουσική χαλάρωσης που σας αρέσει, πιείτε ένα λικέρ ή κάντε ένα χλιαρό μπάνιο με αιθέρια έλαια. Έτσι, ο οργανισμός θα συνδέσει αυτή τη καθημερινή ρουτίνα με τη χαλάρωση. Αποφύγετε τα βαριά γεύματα, τη νικοτίνη και το πολύ αλκοόλ.

• Υπάρχουν διάφορα αποτελεσματικά θεραπευτικά βότανα που καταπολεμούν τις διαταραχές του ύπνου που οφείλονται στο στρες: κιτροβάλσαμο, βαλεριάνα, λυκίσκος, πασσιφλόρα και άνθη φλαμουριάς. Δοκιμάστε να πιείτε το βράδυ ένα τσάι με βότανα στο οποίο θα προσθέσετε μέλι. Το μέλι απελευθερώνει σεροτονίνη στον εγκέφαλο, μια ουσία «αγγελιοφόρος» του οργανισμού που ηρεμεί τη δραστηριότητα του εγκεφάλου και βοηθά στον ύπνο.

• Αποφύγετε το άπαχο γάλα και το άπαχο γιαούρτι. Μπορούν να διώξουν τον ύπνο διότι μεταφέρουν στον εγκέφαλο την πρωτεΐνη τυροζίνη, η οποία προκαλεί διέγερση.

• Η σωματική άσκηση αποτελεί χρήσιμη διέξοδο προκειμένου να αποδεσμευτείτε από την ένταση που δημιουργεί το άγχος. Σίγουρα σας έχει τύχει να βρίσκεστε όλη την ημέρα υπό πίεση, ν’ ανυπομονείτε να πέσετε στο κρεβάτι σας το βράδυ και μετά να μην μπορείτε να κοιμηθείτε. Αυτό συμβαίνει επειδή οι ορμόνες του στρες (αδρεναλίνη, νοραδρεναλίνη, κορτιζόλη και γλυκαγόνη), οι οποίες απελευθερώνονται στον οργανισμό κάτω από συνθήκες πίεσης και φροντίζουν για την επαρκή και γρήγορη αντίδραση του σε μια πραγματική ή υποτιθέμενη πίεση, είναι ακόμη ενεργές. Πρέπει, λοιπόν, πρώτα να τις καταναλώσετε και ο καλύτερος τρόπος για να γίνει αυτό είναι μέσω της άσκησης. Γι’ αυτό έπειτα από μια πιεστική μέρα πρέπει να κουραστείτε άλλη μια φορά, αλλά αυτή τη φορά σωματικά: κάντε 20 έως 30 λεπτά τζόκινγκ, βάδισμα ή κάντε λίγες ασκήσεις στο ποδήλατο γυμναστικής. Ακόμη και ένας ρυθμικός νυχτερινός περίπατος μπορεί να δαμάσει την ανεπιθύμητη εφόρμηση των ορμονών. Το καλύτερο θα ήταν να μεσολαβούν δύο ώρες μεταξύ της βραδινής άσκησης και του ύπνου.

• Κάνετε κάποιες ασκήσεις χαλάρωσης των μυών πριν ξαπλώσετε. Μια εντελώς νέα ανακάλυψη της αθλητικής επιστήμης είναι ότι το τέντωμα των μυών μεταφέρει στον εγκέφαλο το μήνυμα της χαλάρωσης. Αγοράστε ένα βίντεο ή ένα βιβλίο με ασκήσεις και κάντε για 10 λεπτά κάθε βράδυ ασκήσεις τεντώματος για τους μύες. Όχι μόνο θα βελτιώσει της σιλουέτα σας, αλλά παράλληλα θα σας χαλαρώσει.






REM



Όνειρο είναι η βίωση μίας σειράς εικόνων, ήχων ή άλλων αισθήσεων, ιδεών, συναισθημάτων και μορφών που ενδεχομένως δημιουργούν μια, συνήθως αλλοπρόσαλλη, «ιστορία» κατά τη διάρκεια του ύπνου, κυρίως κατά τη φάση REM. Το περιεχόμενο των ονείρων δεν έχει συνήθως τη λογική αλληλουχία της φυσικής πραγματικότητας και είναι πέρα από τον συνειδητό έλεγχο αυτού που το βιώνει. Η εξαίρεση σ' αυτό είναι γνωστή ως συνειδητό όνειρο, κατά το οποίο το άτομο συνειδητοποιεί ότι ονειρεύεται και συχνά είναι σε θέση να αλλάξει το ονειρικό του περιβάλλον και να ασκήσει έλεγχο σε διάφορες πτυχές του ονειρικού περιεχομένου. Το ονειρικό περιβάλλον είναι πολύ πιο ρεαλιστικό κατά τη διάρκεια του συνειδητού ονείρου - συχνά αντίστοιχου ρεαλισμού με τον φυσικό κόσμο κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης - και οι αισθήσεις του ατόμου οξυμένες. Τα όνειρα σύμφωνα με την σημερινή ψυχολογική ερμηνεία τους, αναδύονται από το ασυνείδητο και σύμφωνα με τον Σίγκμουντ Φρόυντ, το όνειρο είναι ο πλέον ξεκάθαρος δρόμος προς αυτό. Με τα όνειρα συνδέεται η ανάλυση ονείρων, μια ψυχοθεραπευτική τεχνική που χρησιμοποιεί την ερμηνεία ονείρων ως μέσο θεραπείας.

Η έρευνα πάνω στη διαδικασία του ύπνου στηρίζεται στην πολυυπνογραφία, μία μέθοδο καταγραφής συγκεκριμένων ηλεκτροφυσιολογικών παραμέτρων κατά τη διάρκεια του ύπνου. Με αυτό τον τρόπο έγινε γνωστό πως ο ύπνος διακρίνεται σε δύο στάδια, ανάλογα με το αν υπάρχουν ταχείες οφθαλμικές κινήσεις (Rapid Eye Movement, REM), ή όχι (NREM). Τα όνειρα ενεργοποιούνται μόνο στο REM στάδιο, που χαρακτηρίζεται επίσης από πλήρη μυϊκή χαλάρωση.

Το να βλέπει κανείς όνειρα φαίνεται πως είναι φυσιολογική ανάγκη του οργανισμού, καθώς όταν κάποιος μείνει χωρίς να κοιμηθεί για διάστημα μερικών ημερών αρχίζει και ονειρεύεται ενώ είναι ξύπνιος.

  

Όνειρο και ψυχολογία

Σχετικά με την ερμηνεία των ονείρων έχουν ασχοληθεί αρκετοί ψυχαναλυτές με κυριότερους τον Sigmund Freud και τον Carl Jung. Ο Freud άρχισε να ασχολείται με την ανάλυση των ονείρων καθώς πίστευε ότι κάθε ανθρώπινη πράξη, αντίδραση δεν συμβαίνει τυχαία αλλά υποκινείται ως ένα βαθμό από το υποσυνείδητο. Ο άνθρωπος στη σημερινή κοινωνία τείνει να καταστέλλει τις επιθυμίες και τα ένστικτά του, τα οποία του βγαίνουν στη διάρκεια των ονείρων. Ο Freud επίσης υποστήριζε πως το υποσυνείδητο χρησιμοποιεί μία συμβολική γλώσσα για να εκφραστεί.

O Jung παράλληλα με τον δάσκαλό του υποστήριζε και αυτός την ύπαρξη του υποσυνείδητου όμως αντίθετα του έδινε μια πιο πνευματική μορφή. Τα όνειρα δεν πρέπει να λαμβάνονται ως τα πραγματικά αισθήματα του συνειδητού μυαλού αλλά ως ένα "παράθυρο" στο υποσυνείδητο, προσφέροντας προτεινόμενες λύσεις για ένα πρόβλημα του συνειδητού κόσμου του ατόμου.





Ο ύπνος REM (Rapid Eye Movement) γνωστός και ως ύπνος γρήγορων κινήσεων των ματιών είναι το πέμπτο στάδιο του ύπνου και χαρακτηρίζεται από γρήγορες κινήσεις των ματιών, από εγκεφαλικά κύματα που δείχνουν ενεργοποιημένα και μοιάζουν με πολύ ελαφρύ ύπνο ή με την εγρήγορση, αλλά και από βαθιά χαλάρωση των μυών, παρόμοια με αυτή στο βαθύ ύπνο.O ύπνος REM χωρίζεται σε δυο κατηγορίες: τονικός και αφασικός. Ο ύπνος REM χαρακτηρίζεται από έλλειψη νορεπινεφρίνης στον εγκεφαλικό φλοιό, στην οποία οφείλονται και τα χαρακτηριστικά των ονείρων.

Ο ύπνος REM στους ενήλικες συνήθως καταλαμβάνει το 20% με 25% του συνολικού ύπνου και διαρκεί για 90-120 λεπτά. Κατά τη διάρκεια ενός φυσιολογικού ύπνου, συνήθως βιώνουμε 4 με 5 περιόδους ύπνου REM, όσο προχωρά η νύκτα τόσο αυξάνεται και η περίοδος των σταδίων REM και μειώνεται ο βαθύς ύπνος. Κατά τις πρωινές ώρες, το περισσότερο μέρος του ύπνου αποτελείται από τον ελαφρύ ύπνο και από περιόδους REM. Η σχετική διάρκεια του ύπνου REM διαφέρει ανάλογα με την ηλικία. Σε ένα νεογέννητο ο ύπνος REM καταλαμβάνει το 80% του συνολικού ύπνου. Κατά την περίοδο REM, η δραστηριότητα των νευρώνων του εγκεφάλου είναι παρόμοια με εκείνη που υπάρχει τις ώρες που είμαστε ξύπνιοι, για αυτό τον λόγο ο ύπνος REM αποκαλείται και παράδοξος ύπνος. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κυρίαρχα εγκεφαλικά κύματα κατά την διάρκεια ύπνου REM.

Ο οργανισμός έχει απόλυτη ανάγκη τον ύπνο τύπου REM. Εάν για διάφορους λόγους ο οργανισμός στερηθεί τον ύπνο REM, τότε την επόμενη φορά που αποκοιμηθεί θα πάει πιο γρήγορα στο στάδιο REM, μειώνοντας τη διάρκεια των υπόλοιπων σταδίων.

Ο ύπνος REM είναι φυσιολογικά διαφορετικός απο τις άλλες περιόδους ύπνου οι οποίες συνολικά αποκαλούνται μη REM ύπνος. Οι άνθρωποι που ξυπνούν από ύπνο REM μπορούν να θυμηθούν πολλά όνειρα, ενώ όσοι ξυπνούν από ύπνο μη REM θυμούνται ελάχιστα ή και καθόλου όνειρα.





Οι ερευνητές του ύπνου έχουν χωρίσει τη συνολική διάρκειά του σε στάδια που ορίστηκαν κυρίως βάσει της ηλεκτρικής δραστηριότητας των νευρώνων του εγκεφαλικού φλοιού, η οποία απεικονίζεται με τη μορφή εγκεφαλικών κυμάτων μέσω ενός ηλεκτροεγκεφαλογράφου (ΗΕΓ). Ο ΗΕΓ καταγράφει την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου μέσω επιφανειακών ηλεκτροδίων που συνδέονται στο κρανίο. Τα στάδια του ύπνου λαμβάνουν χώρα με δεδομένη σειρά και έπειτα με την αντίστροφη σειρά ως το στάδιο 1, και τον REM-ύπνο περίπου 90 λεπτά αργότερα. Αυτός ο κύκλος επαναλαμβάνεται καθ' όλη τη διάρκεια της νύχτας, με την REM-περίοδο να επιμηκύνεται σε κάθε επανάληψη. Ουσιαστικά, ένας άνθρωπος έχει 4 ή 5 REM-περιόδους κάθε βράδυ, με διάρκεια 5 έως 45 λεπτών η καθεμιά. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι ο REM-ύπνος αναπτύχθηκε πριν από τα όνειρα και ότι είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους.

Η περίοδος των REM-ονείρων είναι μια ενεργητική κατάσταση από νευρολογικής και σωματικής απόψεως. Όταν κάποιος κοιμάται βαθιά δεν ονειρεύεται και τα κύματα (τα λεγόμενα κύματα δέλτα) παρατηρούνται με μεγάλο πλάτος και συχνότητα γύρω στα 3 κύματα ανά δευτερόλεπτο. Στον REM-ύπνο, τα κύματα παρατηρούνται σε συχνότητα 60-70 ανά δευτερόλεπτο και ο εγκέφαλος παράγει πενταπλάσια περίπου ποσότητα ηλεκτρισμού από ό,τι όντας ξύπνιος. Η πίεση, οι καρδιακοί παλμοί, ο ρυθμός της αναπνοής κλπ. μπορούν να αλλάξουν δραματικά κατά τη διάρκεια του REM-ύπνου. Αφού δεν υπάρχει γενικά καμία εξωγενής αιτία αυτών των συμπτωμάτων, το ερέθισμα θα πρέπει να είναι είτε ενδογενές, π.χ. εγκεφαλικό, είτε εξωγενές και μη-σωματικό. Η δεύτερη ερμηνεία- ότι τα όνειρα αποτελούν την πύλη για τη σφαίρα του μεταφυσικού- φαίνεται να μην έχει καμία αξία, αν και είναι πολύ παλιά. Κάθε μια από τις παρακάτω περιπτώσεις ίσως να έχει οδηγήσει σε αυτή την παρανόηση: όνειρα με νεκρούς, όνειρα με μακρινούς τόπους ή με ταξίδια μέσα στο χρόνο, όνειρα που μοιάζουν προφητικά, και όνειρα που είναι τόσο παράξενα ώστε χρίζουν παραφυσικής ερμηνείας. Το γεγονός ότι το REM ελέγχεται από τη γέφυρα, περιοχή του εγκεφαλικού θαλάμου που ελέγχει και αντανακλαστικά όπως η αναπνοή, θα μπορούσε να ενισχύσει την άποψη ότι τα ερεθιίματα που προκαλούν τις σωματικές αλλαγές που παρατηρούνται κατά την REM-περίοδο είναι ενδογενές.

Επίλυση προβλημάτων

Η Barrett μελέτησε την επίλυση των προβλημάτων στα όνειρα για πάνω από 10 χρόνια και κατέγραψε πολλά παραδείγματα του φαινομένου.

Σε ένα πείραμα, η Barrett ζήτησε από φοιτητές να επιλέξουν ένα πρόβλημα και να προσπαθήσουν να το επιλύσουν στο όνειρό τους. Τα προβλήματα δεν ήταν δύσκολα. Ουσιαστικά ήταν αρκετά εύκολες ερωτήσεις, τις οποίες οι φοιτητές δεν είχαν λύσει ακόμα. Οι φοιτητές επικεντρώνονταν στο πρόβλημα κάθε βράδυ πριν πέσουν για ύπνο. Στο τέλος της εβδομάδας, περίπου οι μισοί φοιτητές είχαν ονειρευτεί το πρόβλημα και περίπου το ¼ εξ αυτών ονειρεύτηκαν και τη λύση.

Έτσι λοιπόν, τουλάχιστον στις περιπτώσεις που τα προβλήματα είναι σχετικά εύκολα, κάποιοι μπορούν να τα λύσουν στον ύπνο τους.

Η Barrett μελέτησε εκτενώς την επιστημονική και ιστορική βιβλιογραφία, ψάχνοντας για παραδείγματα προβλημάτων που επιλύθηκαν στα όνειρα.

Βρήκε παραδείγματα κάθε είδους προβλήματος που επιλύθηκε στα όνειρα, από μαθηματικά προβλήματα μέχρι καλλιτεχνικά. Πολλά, όμως, σχετίζονταν με προβλήματα που απαιτούσαν από τα άτομα να φέρουν κάτι στο νου τους, όπως ένας εφευρέτης έχει στο νου μία νέα συσκευή.

Η άλλη μεγάλη κατηγορία προβλημάτων, που επιλύθηκαν στα όνειρα, συμπεριελάμβανε «όνειρα όπου η κοινά αποδεκτή κρίση είναι εντελώς λάθος σε ότι αφορά στην προσέγγιση του προβλήματος,» σύμφωνα με την Barrett.

Τα όνειρα μπορεί να εξελίχθηκαν για να μπορούμε να λύνουμε προβλήματα που εμπίπτουν στις δύο αυτές κατηγορίες.

«Τα όνειρα και ο ύπνος REM είναι ουσιαστικά επιπλέον χρόνος σκέψης, επομένως δυνητικά οποιοδήποτε πρόβλημα μπορεί να λυθεί κατά τη διάρκειά τους, αλλά πρόκειται για χρόνο σκέψης που είναι πολύ οπτικός και με ελάχιστους συσχετισμούς, επομένως εξελιχθήκαμε για να τον χρησιμοποιούμε και να λύνουμε τέτοιου είδους προβλήματα.»



Κατηγορίες ονείρων



Ψυχικά όνειρα



Τα λεγόμενα ψυχικά όνειρα μας πηγαίνουν βαθιά στις εσώτερες διαστάσεις του υποσυνειδήτου, στα βαθύτερα στρώματα της ύπαρξης μας. Πολλοί λαοί και πολιτισμοί πιστεύουν ότι τα όνειρα είναι ο τόπος όπου μπορεί κανείς να συναντήσει τους προγόνους του, ενώ κάποιες άλλες παραδόσεις μιλούν για πνευματικούς οδηγούς που εμφανίζονται στα όνειρα για καθοδήγηση σε δύσκολες στιγμές της ζωής μας. Κάποιες κατηγορίες ψυχικών ονείρων ταξιδεύουν τον ονειρευόμενο σε άλλες διαστάσεις, όπως είναι τα όνειρα με τα αστρικά ταξίδια.



Τηλεπαθητικά όνειρα ή όνειρα από προηγούμενες ζωές, αλλά και προγνωστικά ή προφητικά όνειρα έρχονται να μας προβληματίσουν και να υπενθυμίσουν ότι ό άνθρωπος κρύβει μέσα του τεράστιες δυνατότητες, που μας αποκαλύπτονται μόνο όταν το συνειδητό μας μέρος, ο ορθολογισμός και η τετράγωνη λογική κοιμούνται, δίνοντας έτσι την ευκαιρία, κάθε βράδυ, να μπούμε στα βαθύτερα επίπεδα του υποσυνείδητου και της ψυχής μας.



Όπως πιστεύουν οι ερευνητές, όλοι έχουμε , σε κάποια στιγμή της ζωής μας, έρθει σε επαφή με αυτή την πλευρά του ψυχικού μας κόσμου, άσχετα αν το θυμόμαστε ή όχι. Με άλλα λόγια, όλοι μας έχουμε την εμπειρία των ψυχικών ονείρων, σε κάποια μορφή. Αυτά τα όνειρα έχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που μπορούν να μας βοηθήσουν να αναγνωρίσουμε αν ένα όνειρο εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι:

Χαρακτηριστικά ενός ψυχικού ονείρου

· Είναι πολύ ρεαλιστικό, σαν μια βιωμένη εμπειρία περισσότερο παρά σαν όνειρο.

· Η ποιότητα των χρωμάτων ή του φωτός είναι διαφορετική από τα συνηθισμένα όνειρα.

· Υπάρχει μια ασυνήθιστα έντονη καθαρότητα.

· Αφήνει μια έντονη αίσθηση στον ονειρευόμενο ότι έχει προειδοποιηθεί για κάτι ή κάτι του έχει αποκαλυφθεί.



Αν ένα όνειρο έχει αυτά τα χαρακτηριστικά, σημειώστε το. Κρατώντας ένα τετράδιο που γράφετε τα όνειρά σας μπορείτε να ανακαλύψετε μοτίβα στα όνειρά σας και πιθανόν θα ανακαλύψετε ότι έχετε δει πολλές φορές τέτοιου είδους όνειρα. Συγκρίνοντας τα όνειρά σας με την καθημερινότητα για ένα χρονικό διάστημα, πιθανόν να διαπιστώσετε την ακρίβεια των προγνώσεων και των προβλέψεων σας. Επίσης ελέγξτε αν μέσα στην οικογένειά σας υπήρχαν ή υπάρχουν άτομα με τα ίδια ή παρόμοια όνειρα, μια και αυτή η ικανότητα συνήθως υπάρχει μέσα σε οικογένειες.





Κατηγορίες ψυχικών ονείρων:



Από μια άποψη, κάθε όνειρο που ανοίγει μια πόρτα στο παράξενο και το μαγικό, που μας θυμίζει ότι έχουμε μέσα μας ψυχικές δυνάμεις που ούτε να φανταστούμε δεν μπορούμε, είναι ένα ψυχικό όνειρο. Η διόραση, η διαίσθηση, η ψυχική επαφή με κάποια άλλα συγκεκριμένα άτομα, όλα αυτά είναι λειτουργίες του ανθρώπινου ψυχισμού, και όχι χαρακτηριστικές ιδιότητες των ονείρων. Τα όνειρα είναι απλώς το μέσο με το οποίο θα έρθουμε σε επαφή με αυτές τις βαθύτερες, αν θέλετε, λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής. Είναι το παράθυρο μέσα από το οποίο θα ρίξουμε μια ματιά στα βάθη της ψυχής και του νου. Οι ερευνητές της ονειρικής δραστηριότητας αναφέρουν ότι υπάρχουν κάποια ψυχικά όνειρα που εμφανίζονται πιο συχνά από κάποια άλλα και, για να βοηθηθούν στην μελέτη τους, τα έχουν χωρίσει σε κατηγορίες. Ένα ψυχικό όνειρο μπορεί να φαίνεται καθαρά ότι ανήκει σε μια κατηγορία, ενώ κάποια άλλα μπορεί να έχει στοιχεία που να μην μπορεί κανείς να το κατατάξει εύκολα αποκλειστικά σε μία μόνο κατηγορία.



Έτσι, οι ερευνητές μιλάνε για τις εξής κατηγορίες ψυχικών ονείρων:



· Τηλεπαθητικά όνειρα

· Προγνωστικά όνειρα

· Προφητικά όνειρα και

· Όνειρα Καθοδήγησης.

        

· Τηλεπαθητικά όνειρα :



Τηλεπάθεια είναι η επικοινωνία μεταξύ δύο ατόμων με άλλα μέσα εκτός από τα συνηθισμένα αισθητηριακά κανάλια. Σίγουρα υπάρχουν κάποια άτομα που είναι πιο ευαίσθητα και πιο δεκτικά σε αυτή την μορφή επικοινωνίας, φαίνεται όμως ότι όλοι έχουμε αυτή την δυνατότητα, η οποία μπορεί να εμφανιστεί τελείως απρόσμενα. Πολύ συχνά ένα όνειρο τηλεπαθητικό θα αφορά ένα άτομο της ίδιας οικογένειας ή κάποιον με τον οποίο είμαστε συναισθηματικά πολύ κοντά.



Ένα χαρακτηριστικό των τηλεπαθητικών ονείρων είναι η αίσθηση αυτή που έχει ο ονειρευόμενος ότι ξέρει πως αυτό που βλέπει είναι η πραγματικότητα, και όχι απλώς ένα συμβολικό όνειρο. Αν παρομοιάσουμε τα όνειρα με κινηματογραφικές ταινίες, τότε ένα τηλεπαθητικό όνειρο μοιάζει με ένα ντοκιμαντέρ.



Η Μαρία Ταβ., 42 χρονών, διηγείται ένα όνειρό της : « Παρακολουθώ δυο αυτοκίνητα που τρέχουν σε ένα δρόμο από διαφορετικές κατευθύνσεις, πλησιάζοντας το ένα το άλλο… Ο γιος μου είναι μέσα στο ένα από αυτά.. Τα αυτοκίνητα ετοιμάζονται να συγκρουστούν.. Ξύπνησα με αγωνία, πιστεύοντας ότι ο γιος μου έχει σκοτωθεί..»



Αυτό το όνειρο μας δίνει την ευκαιρία να τονίσουμε κάτι πολύ σημαντικό: Είναι απαραίτητο να προσέχουμε τις λεπτομέρειες σε τέτοια όνειρα και να μην βιαζόμαστε να βγάλουμε συμπεράσματα. Τι έγινε στην πραγματικότητα; Την ώρα που η Μαρία έβλεπε το όνειρο- περίπου στις δυόμισι το πρωί- ο γιος της πράγματι είχε ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα με το αμάξι ενός φίλου του. Τα αμάξια όμως τράκαραν ελαφρά στο πλάι και κανένας δεν τραυματίστηκε. Την άλλη μέρα που η Μαρία πήγε σε εκείνο το σημείο, είδε έκπληκτη ακριβώς το ίδιο σκηνικό που είχε δει στο όνειρό της. Βέβαια, η -φυσιολογική για μια μητέρα- ανησυχία της την οδήγησε σε βιαστικά συμπεράσματα, το γεγονός όμως είναι ότι στο όνειρο της συντονίστηκε με τον γιο της και έζησε από απόσταση την εμπειρία του.



Φαίνεται καθαρά λοιπόν ότι τα όνειρα είναι απλώς το μέσο μέσα από το οποίο εκφράζονται οι ψυχικές μας δυνάμεις. Η τηλεπάθεια, σαν δυνατότητα, δεν περιορίζεται φυσικά μόνο στον ύπνο μας. Τα αστέρια λάμπουν συνεχώς, την ημέρα όμως το λαμπρό φως του ήλιου τα σκεπάζει και δεν μπορούμε να τα δούμε. Οι προαισθήσεις, η διαίσθηση λειτουργούν συνεχώς μέσα μας. Όταν όμως είμαστε σε εγρήγορση, η καθημερινότητα απαιτεί να ρίχνουμε όλη μας την προσοχή στον εξωτερική πραγματικότητα. Όταν κοιμόμαστε, ερχόμαστε σε επαφή με τον εσωτερικό μας κόσμο και ότι υπάρχει εκεί θα φανεί μέσα από τα όνειρα. Δεν είναι τα όνειρα λοιπόν που έχουν αυτή την τηλεπαθητική ιδιότητα. Απλώς μας φέρνουν σε επαφή με το βαθύτερο εκείνο μέρος του εαυτού μας που λειτουργεί πέρα από τους περιορισμούς του χώρου και του χρόνου.



· Προγνωστικά όνειρα :



Σας έχει τύχει να δείτε κάτι στο όνειρό σας και μετά να συμβεί το ίδιο την επόμενη μέρα ή το επόμενο διάστημα; Αν ναι, τότε είχατε ένα προγνωστικό όνειρο, ένα όνειρο δηλαδή στο οποίο είδατε κάποια πράγματα πριν αυτά συμβούν. Τέτοια όνειρα εκπλήσσουν και ταράζουν, αλλά και ανησυχούν, μια και έχουμε την τάση να βλέπουμε περισσότερο αυτά που θα μας στενοχωρήσουν ή γενικά θα δείξουν μια αρνητική εξέλιξη. Τα όνειρα αυτά μας προβληματίζουν, τραβάνε ξαφνικά την κουρτίνα και ρίχνουμε μια ματιά στο μέλλον αλλά και στις αστείρευτες δυνατότητες του ανθρώπινου υποσυνείδητου.



Τα προγνωστικά όνειρα μπορεί να είναι πολύ απλές ονειρικές σκηνές, μέχρι ιδιαίτερα έντονα με πλούσιους συμβολισμούς. Μπορεί δηλαδή ένα γεγονός να εμφανιστεί στο όνειρο όπως κανονικά θα εξελιχτεί και στην πραγματικότητα, αλλά μπορεί και να εμφανιστεί με ένα συμβολικό τρόπο, πού όμως γίνεται άμεσα κατανοητός από τον ονειρευόμενο.



Είναι σημαντικό να πούμε ότι αυτοί οι συμβολισμοί είναι καθαρά προσωπικοί και δεν έχουν την ίδια ερμηνεία για διαφορετικά άτομα. Η Ελένη, 48 χρόνων, λέει : «.. Όπως ακριβώς και η γιαγιά μου, όποτε δω στο όνειρό μου πουλί να πετάει μακριά, ξέρω ότι κάποιο άτομο που γνωρίζω έχει πεθάνει. Είδα πουλιά στον ύπνο μου λίγο πριν από το θάνατο του πατέρα μου, αλλά επίσης και πριν τον τραγικό θάνατο του μικρότερου αδελφού μου σε εργατικό ατύχημα στην Σάμο. Για μένα, τα πουλιά είναι ένα σύμβολο της ψυχής που φεύγει και πιστεύω ότι κάποια προστατευτική δύναμη μου στέλνει αυτά τα όνειρα για να με προετοιμάσει...»



Παρατηρούμε εδώ την χρήση ενός συμβόλου από άτομα της ίδιας οικογένει-ας έχοντας την ίδια ερμηνεία, που είναι μοναδική και προσωπική. Συνήθως τα πουλιά, σαν ονειρικά σύμβολα, συνδέονται με την έμπνευση, την ελευθερία και την ελπίδα, αλλά και με θετικά ή αρνητικά νέα, αναλόγως το χρώμα και το πώς πετάνε. Δεν υπάρχει όμως γενικά η σύνδεση με επικείμενο θάνατο, όπως στην περίπτωση της Ελένης και της οικογένειας της.



Αν έχετε την τάση να βλέπετε συχνά προγνωστικά όνειρα, αυτό σημαίνει ότι είστε ένα άτομο που λειτουργεί διαισθητικά και έχετε καλή επαφή με τον εσωτερικό σας κόσμο. Επίσης, αν ένα άτομο αρχίσει να εργάζεται σοβαρά με τα όνειρά του, η ποιότητα γενικά των ονείρων του αλλάζει. Ενώ, για παράδειγμα, τα όνειρά του συνήθως μπορεί να καθρέπτιζαν τους φόβους, τις ανησυχίες, τα άγχη και τις ελπίδες του, με το ενδιαφέρον για τα όνειρα, την καταγραφή και την ανάλυση, το υποσυνείδητο ανταποκρίνεται στέλνοντας όνειρα που καθοδηγούν, αλλά και προβλέπουν. Με άλλα λόγια, μπορεί κανείς να αυξήσει την συχνότητα που βλέπει όνειρα που προέρχονται από βαθύτερα μέρη του υποσυνειδήτου και να μειώσει τα αγχωτικά όνειρα και να ξεπεράσει τους εφιάλτες. Αυτό επίσης σημαίνει ότι η εργασία με τα όνειρα αυξάνει την διαίσθηση και αναπτύσσει την επαφή με τις ψυχικές δυνάμεις που κρύβονται μέσα μας.



Τα προγνωστικά όνειρα μπορεί να αφορούν όχι μόνο το άμεσο μέλλον, αλλά και την γενικότερη πορεία της ζωής μας. Ίσως το πιο διάσημο προγνωστικό όνειρο είναι αυτό του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Αβραάμ Λίνκολν, που είδε στον ύπνο του τον θάνατό του τρεις μέρες πριν τον δολοφονήσει ο Τζών Μπούθ.



· Προφητικά όνειρα :



Ενώ τα προγνωστικά όνειρα αφορούν καθαρά τον ονειρευόμενο ή τα άτομα με τα οποία συνδέεται οικογενειακά ή συναισθηματικά, τα προφητικά όνειρα είναι εντυπωσιακά γιατί προβλέπουν με ακρίβεια γεγονότα που δεν αφορούν άμεσα τον ονειρευόμενο, αλλά έχουν να κάνουν με γεγονότα εθνικής ή και παγκόσμιας εμβέλειας. Επίσης διαφέρουν από τα προγνωστικά στο σημείο ότι σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις το προφητικό όνειρο δεν έχει συμβολική μορφή, αλλά δείχνει, όπως και στα τηλεπαθητικά όνειρα, τα γεγονότα - ή κάποια απ΄ αυτά - όπως πρόκειται να συμβούν.



Σε κάθε μεγάλη τραγωδία, φυσική καταστροφή, δολοφονίες γνωστών πολιτικών ή διάσημων προσώπων έχουν καταγραφεί τέτοια προφητικά όνειρα από απλούς ανθρώπους. Για να γίνει αποδεκτό σαν έγκυρο ένα τέτοιο όνειρο, θα πρέπει να υπάρχουν μαρτυρίες τουλάχιστον από δύο άτομα που ο ονειρευόμενος να έχει διηγηθεί το συμβάν πριν φυσικά αυτό επαληθευτεί. Ένα εντυπωσιακό προφητικό όνειρο είναι αυτό που είδε η Μέιβις Μακγιούαν,ένα 13χρονο κορίτσι στο κρεβάτι ενός νοσοκομείου στο Λίτλ Χόρν της Σκωτίας, το βράδυ που βυθίστηκε ο Τιτανικός. Το κορίτσι ξύπνησε το βράδυ κλαίγοντας από αγωνία και όταν έφτασαν οι νυχτερινές νοσοκόμες τους είπε ότι έβλεπε στον ύπνο του κόσμο να πέφτει σε παγωμένα νερά, βάρκες στο νερό, ένα μεγάλο πλοίο να βυθίζεται και ένιωθε την αγωνία και τον πόνο αυτών που καλούσαν σε βοήθεια.. Μπορείτε να φανταστείτε τις επόμενες μέρες την έκπληξη όλων, όταν μαθεύτηκε ότι ακριβώς εκείνη την ώρα χιλιάδες άνθρωποι έβρισκαν τραγικό θάνατο στα παγωμένα νερά..



Τα προφητικά όνειρα είναι η πιο εμφανής απόδειξη ότι η συνείδηση του ανθρώπου μπορεί να υπερβεί τους περιορισμούς του χώρου και του χρόνου.



· Όνειρα καθοδήγησης :



Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται όλα εκείνα τα όνειρα που μας φέρνουν σε επαφή με πνευματικούς δασκάλους, με αγγέλους, με αγίους, αλλά και με τους προγόνους μας που έχουν φύγει από την ζωή. Είναι όνειρα που διδάσκουν, προσφέρουν πνευματική καθοδήγηση και την αίσθηση μιας ανώτερης δύναμης που μας προστατεύει. Είναι πολύ συγκλονιστικά και έντονα όνειρα, και συνήθως είναι από εκείνα τα όνειρα που δεν ξεχνάει ποτέ κανείς στην ζωή του.



Τα όνειρα καθοδήγησης δεν αναλύονται και δεν ερμηνεύονται συμβολικά. Το μήνυμα που μεταφέρουν όμως τις περισσότερες φορές δεν είναι άμεσα κατανοητό από τον ονειρευόμενο, που πρέπει να κάνει προσπάθεια να το αποκωδικοποιήσει. Είναι πολύ σημαντικό να προσέχουμε τις λεπτομέρειες σε ένα τέτοιο όνειρο και να θυμηθούμε τα ακριβή λόγια που ειπώθηκαν, σε περίπτωση που η φιγούρα προστασίας μας μιλήσει. Ένας άγιος, ένας άγγελος ή ένας πνευματικός δάσκαλος θα εμφανιστεί στο όνειρό μας για να θεραπεύσει, να μεταδώσει ένα σημαντικό μήνυμα, να προειδοποιήσει, να νουθετήσει και να καθοδηγήσει. Αξίζει να πούμε ότι είναι εφικτό να προκαλέσει κάποιος συνειδητά ένα τέτοιο όνειρο και να έχει την βοήθεια και της προστασία από τον πνευματικό κόσμο όποτε το έχει ανάγκη.



Τα αγαπημένα πρόσωπα που έχουν φύγει από την ζωή πολλές φορές αναλαμβάνουν αυτό τον ρόλο προστασίας και καθοδήγησης στα όνειρα. Δεν πρέπει να τα μπερδεύουμε όμως με τα όνειρα που βλέπουμε το πρόσωπο αυτό τον πρώτο καιρό που έχει χαθεί, ιδίως τις πρώτες σαράντα μέρες. Ο προστατευτικός ρόλος τους αρχίζει μετά από αρκετό διάστημα και είναι πολύ σημαντικό να προσέχουμε το πώς εμφανίζονται στα όνειρά μας, τι φοράνε, αν μας έχουν γυρισμένη την πλάτη ( αποδοκιμασία για κάποια συμπεριφορά μας), αν είναι ρακένδυτοι και ζητιανεύουν ( ζητάνε να τους μνημονεύσουμε, να μην τους ξεχνάμε), αν είναι θυμωμένοι ( όταν έχουμε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές) κ.α.



Όλα τα ψυχικά όνειρα μας μεταφέρουν μηνύματα από την πνευματική πλευρά του εαυτού μας. Μας θυμίζουν ότι όλοι οι άνθρωποι μοιραζόμαστε την θεία καταγωγή και αποτελούν ένα πνευματικό κάλεσμα για να ασχοληθούμε περισσότερο με αυτό που έχει ουσιαστική σημασία στην ζωή: την ανάπτυξη της συνείδησης και την πνευματική μας εξέλιξη.



Τελειώνοντας, μερικά άλλα είδη ονείρων είναι τα δαιμόνια όνειρα , όνειρα στα οποία βλέπουμε ότι πολεμάμε "κάτι" και τελικά βγαίνουμε νικητές ή ξυπνάμε λίγο προτού ηττηθούμε, τα επαναλαμβανόμενα όνειρα, όνειρα που τα βλέπουμε και τα ξαναβλέπουμε απαράλλαχτα ή με ελάχιστες διαφοροποιήσεις, θεραπευτικά όνειρα, όνειρα που μας προειδοποιούν για την υγεία του σώματος μας, όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα, κριτικά όνειρα ή όνειρα "σκιές" , όνειρα στα οποία βλέπουμε να έχουμε πάει πίσω στον χρόνο, έχοντας όμως την παρούσα συνείδηση και μνήμη κ.α.

ΠΗΓΗ