Ο Νόμιος Παν

Στα πρώτα χρόνια του περασμένου αιώνα ένας σημαντικός αριθμός εκπληκτικής ομορφιάς χάλκινων ειδωλίων εμφανίστηκαν στην διεθνή αγορά τέχνης. Σύμφωνα με αναφορές τα ειδώλια αυτά είχαν βρεθεί από αγρότες στα βουνά κοντά στο Λύκαιον Όρος στη νοτιοδυτική Αρκαδία, τα Νόμια όρη.
Το 1902 ο Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης προχώρησε σε ανασκαφές, σε σημείο κοντά στο χωριό Μπέρεκλα (σημερινή Νέδα ), δίπλα στις πηγές του ποταμού της Νέδας, όπου και ανακάλυψε το ιερό του Πάνα.

Χάρτης της περιοχής στα σύνορα Μεσσηνίας, Αρκαδίας και Τριφυλίας όπου υπάρχουν πολλοί αξιόλογοι αρχαιολογικοί χώροι.

Η πληθώρα των αναθηματικών ειδωλίων που βρέθηκαν μας έδωσαν αρκετά στοιχεία για την λατρεία του πανάρχαιου Αρκαδικού θεού.

Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ομόφωνα ότι ο Θεός Παν καταγόταν από την Αρκαδία.
Η επίσημη απαρχή της λατρείας του Πάνα στην Αττική και την Αθήνα καθορίζετε με χρονολογική ακρίβεια στο -490, γεγονός σπάνιο στην ιστορία της Ελληνικής θρησκείας. Κατά την διάρκεια της μάχης του Μαραθώνος πιστευόταν ότι ο Θεός προκάλεσε πανικό στις τάξεις του εχθρού, βοηθώντας τους Αθηναίους να πετύχουν μιά περίτρανη νίκη.
Είναι πολύ πιθανόν ότι μερικά χρόνια πριν την μάχη του Μαραθώνα ο Αρκαδικός Θεός να είχε γίνει αντικείμενο ενδιαφέροντος των ζωγράφων αγγείων της Αττικής.
Ένα από τα δύο θραύσματα από το χείλος ενός μελανόμορφου κρατήρα δείχνει τον Παν να παίζει διπλό φλάουτο σε ένα θεϊκό συμπόσιο. Στέκεται δίπλα στον Ερμή , ο οποίος χαλαρώνει σε ένα ανάκλιντρο, ενώ κοιτάει προς τα πίσω, ίσως προς την κατεύθυνση του Διονύσου, ο οποίος απεικονίζεται στο δεύτερο θραύσμα του αγγείου να αναπαύεται σε ένα άλλο ανάκλιντρο. Τον Θεό Πάν φαίνεται να ακολουθούν δύο σάτυροι και μια μαινάδα, οι οποίοι χορεύουν με τη μουσική του Πάνα . Για την απεικόνηση του Αρκαδικού θεού ο ζωγράφος έκανε χρήση ενός συνδυασμού στοιχείων ζώων και ανθρώπου προσδίνοντας στον Θεό τερατώδη μορφή (Εικόνα κάτω) .

Τμήματα αγγείου που αναπαριστούν τον Πάνα. Αυτή είναι η παλαιότερη απεικόνιση του θεού που έχει βρεθεί και χρονολογείται ανάμεσα στο -500 και -480. Μουσείο Άμστερνταμ.

Μήπως η παράξενη κατσικίσια εμφάνιση του Πάνα στα αττικά αγγεία από την ύστερη αρχαϊκή και πρώιμη κλασική εποχή αντανακλούν παλαιότερες εικονογραφικές παραδόσεις από την Αρκαδία; 

Μήπως οι αρχαίοι τον απεικόνιζαν στην αρχή απλά ως μια αίγα, η οποία αποκάλυψε την θεϊκή ιδιότητα της, περπατώντας στα πίσω πόδια σαν ένα ανθρώπινο ον; 

Μήπως υπάρχουν διασυνδέσεις με τη λατρεία των ζώων στην Μυκηναϊκή εποχή;

Στην Αρκαδία, την αναφερόμενη πατρίδα του Πάνα, πρέπει να στραφούμε ψάχνοντας για τις απαντήσεις των παραπάνω ερωτημάτων αλλά και για αρχαιολογικές μαρτυρίες για την καταγωγή του θεού.

Στα πρώτα χρόνια του περασμένου αιώνα ένας σημαντικός αριθμός εκπληκτικής ομορφιάς χάλκινων ειδώλίων εμφανίστηκαν στην διεθνή αγορά τέχνης. Σύμφωνα με αναφορές τα ειδώλια αυτά είχαν βρεθεί από αγρότες στα βουνά κοντά στο Λύκαιον Όρος στη νοτιοδυτική Αρκαδία.

Τρία από αυτά τα αγαλματίδια αποκτήθηκαν από το Ελληνικό Εθνικό Μουσείο στην Αθήνα. Ένα από αυτά απεικονίζει τον Θεό Ερμή να φοράει φτερωτές μπότες, κοντό χιτώνα και ένα μυτερό καπέλο διακοσμημένο από μια δέσμη φτερών. Κουβαλάει ένα κριάρι κάτω από το αριστερό του χέρι. Ονομάζεται Ερμής Κριοφόρος. (εικ. κάτω).

Το δεύτερο αγαλματίδιο απεικονίζει έναν γυμνό νέο που πιθανόν να κρατούσε ένα τόξο στο αριστερό του χέρι, ενώ ρίχνει σπονδή με το δεξί του χέρι από μια φιάλη που έχει πλέον χαθεί (κάτω εικόνα 1& 2) ) .
Το τρίτο αγαλματίδιο δεν είναι τις ίδιας ποιοτικής κατασκευής σε σύγκριση με τα άλλα δύο. Είναι ντυμένο με τον ίδιο τρόπο όπως το αγαλματίδιο του Ερμή, και στην αρχική δημοσίευση θεωρήθηκε να είναι είτε "Νόμιος Ερμής" ή απαπεικόνιση Αρκά αγρότη.(κάτω εικόνα 3,4,& 5)

Η ανασκαφή τού Ιερού

Η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ανακάλυψε ότι αυτά τα μπρούντζινα αγαλματίδια προέρχονταν όλα από ένα ορισμένο σημείο στις νότιες πλαγιές του Λυκαίου Όρους, τα Νόμια όρη.
Το 1902 ο Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης προχώρησε σε ανασκαφές, σε σημείο ανάμεσα στα χωριά Άγιος Σώστης και Μπέρεκλα (σημερινή Νέδα ), δίπλα στις πηγές του ποταμού της Νέδας.
Στην περιοχή γύρω από το ερειπωμένο εκκλησάκι του Αί Στράτηγου, ο Κουρουνιώτης βρήκε πενιχρά λείψανα αρχαίων οικοδομημάτων, αρχιτεκτονικά μέλη των οποίων είχαν επαναχρησιμοποιηθεί για την κατασκευή της εκκλησίας αλλά και για μια σειρά από τάφους, που χρονολογήθηκαν από τον ανασκαφέα στην περίοδο της Φραγκοκρατίας στην Πελοπόννησο. Ανέφερε επίσης την εύρεση δύο αρχαίων δεξαμενών στην περιοχή κατασκευασμένες από πολύ μεγάλους ασβεστολιθικούς δόμους. Επίσης στο γειτονικό χωριό της Νέδας (πρώην Μπέρεκλα) χρησιμοποιήθηκαν αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη για την κατασκευή της βρύσης του χωριού, τα οποία σύμφωνα με την παράδοση προέρχονται από το ιερό του Πάνα.
Πίσω από έναν αναλληματικό τοίχο που διαμόρφωνε ένα επίπεδο χώρο, ο Κουρουνιώτης ανέσκαψε έναν μεγάλο βωμό στον οποίο βρέθηκαν στάχτες και οστά από θυσίες και ένα σημαντικό αριθμό αναθηματικών αγαλματιδίων που χρονολογήθηκαν από την ύστερη αρχαϊκή έως τη πρώιμη κλασική εποχή.

Δύο επιγραφές με το όνομα του Θεού Πάνα, το ένα σε μια μικρή μαρμάρινη βάση, το άλλο σε τμήμα οστράκου του έκτου αιώνα, ....ε τοῖ Πάονι (ίσως= ἀνέθηκε τῷ Πάονι), οδήγησαν τον ανασκαφέα στην ταύτιση του ιερού με τον Αρκαδικό Θεό, επιβεβαιώνοντας και την περιγραφή του περιηγητή Παυσανία:
«Της Λυκοσούρας δε , έστι εν δεξιά Νόμια όρη καλούμενα και Πανός τε Ιερόν εν αυτοίς, έστι Νομίου και το χωρίον ονομάζουσι Μέλπειαν, το από της σύριγγος μέλος ενταύθα Πανός ευρεθήναι λέγοντες. Κληθήναι δε τα όρη, Νόμια, προχειρότατον μεν έστι εικάζειν επί του Πανός, ταις νομαίς, αυτοί δε οι Αρκάδες νύμφης είναι φασίν όνομα» (Παυσανίας, VIII, 38, 11).

Σχεδόν τίποτα από το Ιερό του Πανός δεν είναι ορατό σήμερα, εκτός από ορισμένα αποσπασματικά αρχιτεκτονικά μέλη από ασβεστόλιθο και μάρμαρο.
Το 1991 ο αρχαιολόγος PB Broucke εντόπισε τα λείψανα στοάς, που προφανώς ανήκε στο κτιριακό συγκρότημα του ιερού και την οποία χρονολόγησε με επιφύλαξη στα τέλη του -4ου αιώνα στην πρώιμη ελληνιστική περίοδο.
Πολύ μικρό μέρος των ευρημάτων και της ανασκαφής έχει δημοσιευθεί μέχρι σήμερα. Ωστόσο η μελέτη του υπάρχοντος υλικού, συμπεριλαμβανομένων και των πολλών μπρούντζινων αναθηματικών αγαλματιδίων του Ιερού, που έχουν διασκορπιστεί σε μουσεία και ιδιωτικές συλλογές σε όλο τον κόσμο, μας επιτρέπει να γνωρίσουμε περισσότερα σχετικά με τις ρίζες του Αρκαδικού θεού Πάνα, τον χαρακτήρα και το νόημα της λατρείας του, αλλά και να γνωρίσουμε τους επισκέπτες του Ιερού, τους Θεούς που λάτρευαν και τις προσφορές τους σ΄αυτούς.

Χάλκινο ειδώλιο κόρης.
Χρον. -57

Αν και η πλειοψηφία των αφιερωμάτων ανήκουν σε άρρενες αναθέτες δεν λείπουν ωστόσο και ειδώλια που απεικονίζουν Κόρες καταδεικνύοντας έτσι την συμμετοχή και των γυναικών στα λατρευτικά δρώμενα του Ιερού. Από την πληθώρα των ειδωλίων που ανήκουν σε άνδρες δύο ομάδες μπορούν να διακριθούν.
Στην πρώτη ομάδα, υπάρχουν μια σειρά από αναθήματα που αναπαριστούν γενειοφόρους ενήλικους άνδρες, είτε τυλιγμένοι με μανδύες ή ενδεδυμένοι με κοντούς χιτώνες . Μερικοί από αυτούς εμφανίζονται σχεδόν εξ ολοκλήρου γυμνοί . Όλοι φορούν ένα κωνικό ή μυτερό καπέλο, τον πίλο.
Κάποιοι κουβαλάνε δώρα για τους θεούς, όπως ένα μοσχάρι, ένα κριάρι, μιά νεκρή αλεπού ή ένα πουλί . Ένας άντρας προσφέρει μια σύριγγα.
Άλλοι εμφανίζονται χωρίς δώρα, τα χέρια τους καλύπτονται από τους μανδύες τους. Αυτές οι παραστάσεις έχουν επίσης βρεθεί σε τερακότα.
Δύο από τα αγαλματίδια που κυκλοφόρησαν πριν την έναρξη των ανασκαφών φέρουν αναθηματικές επιγραφές στον Παν.
Είναι προσφορές των Phauleas και Aineas, με τον τελευταίο να αφιερώνει ένα κριάρι και μια κανάτα με άγνωστα συστατικά. 

Μαζί με την επιγραφή που αναφέρθηκε παραπάνω είναι οι αρχαιότερες γνωστές αναφορές στον Πάνα, που χρονολογούνται περίπου στο τελευταίο τρίτο του -6ου αιώνα. 

Τουλάχιστον μερικές δεκαετίες πριν από την αρχή της λατρείας του Θεού στην Αθήνα, ο Πάν ελάμβανε τελετουργικές τιμητικές διακρίσεις στην Αρκαδία.
Έτσι τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν τη λογοτεχνική παράδοση για την απαρχή της λατρείας του Θεού στην Αρκαδία.

Στην δεύτερη ομάδα των αναθηματικών ειδωλίων απεικονίζονται αμούστακοι νέοι, ντυμένοι λίγο πολύ με τον ίδιο τρόπο με τους ενήλικες.
Ένας από αυτούς φοράει ένα στεφάνι στο κεφάλι του και κρατά έναν κόκορα.
Αρκετοί από αυτούς προσφέρουν είτε ένα κριάρι ή δοχείο που περιέχει φρούτα.
Άλλοι παρουσιάζονται σε πολεμική στάση που θυμίζει τον Ηρακλή ή τον Δία.
Περαιτέρω ευρήματα "ανθρώπινων μορφών και ζώων" φτιαγμένα από φύλλα χαλκού έχουν αναφερθεί από τον Κουρουνιώτη, ωστόσο, χωρίς λεπτομερή περιγραφή.
Πιθανότατα ο Παν να μην ήταν η μόνη θεότητα που δεχόταν τιμές στο Ιερό. 

Το περίτεχνο αγαλματίδιο του Ερμή Κριοφόρου ίσως να αντιπροσωπεύει μιά δεύτερη θεότητα που λατρευόταν στο Ιερό. Υπάρχουν και άλλα αγαλματίδια στον τύπο του Ερμή, χωρίς όμως τις φτερωτές μπότες, και έτσι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αναπαριστούν τον Θεό ή κάποιους πιστούς αναθέτες. Επιπλέον ένα ακόμα χάλκινο αγαλματίδιο που βρέθηκε στο ιερό ενισχύει την άποψη ότι ο Ερμής λατρευόταν στο ιερό. 

Η παράλληλη λατρεία του Ερμή μοιάζει πολύ λογική αφού σύμφωνα με την μυθολογία μας ο Ερμής ήταν ο πατέρας του Πάνα.
Ακόμα δεν θα πρέπει να αποκλειστεί η λατρεία και τρίτης θεότητας στο ιερό, καθώς κάποια αγαλματίδια που απεικονίζουν νέους να κρατούν πιθανότατα τόξα, ίσως να αναπαριστούν τον Απόλλωνα.

 Όμως η έλλειψη επιγραφικής επιβεβαίωσης δεν μας επιτρέπει να διακρίνουμε άν απεικονίζετε Θεός ή αναθέτης.
Ακόμα ο ανασκαφέας Κουρουνιώτης αναφέρει την εύρεση αρκετών πήλινων ειδωλίων που αναπαριστούν θεότητες χωρίς όμως να δίνει διευκρινήσεις ή αναλυτική περιγραφή.

Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί και η εύρεση ενός περίτεχνου χάλκινου λύχνου, σε τύπο γνωστό από την Κόρινθο, το χερούλι του οποίου αναπαριστά τον Τρίτων, την θαλάσσια θεότητα.

Ιερό Πανός, αφιερώματα των πιστών: Από αριστερά πιστός μεταφέρει ζώο προς θυσία, στεφανωμένος νέος μεταφέρει κόκορα, πιστοί με μακρούς χιτώνες και μυτερά καπέλα, πίλους. Χρονολόγηση -550 έως -500.

Η λατρεία στο ιερό

Ποιοί ήταν οι πιστοί του ιερού και ποιά η λατρεία που ακολουθούσαν;
Με κριτήριο τον ρουχισμό και τα γενικότερα χαρακτηριστικά που εμφανίζουν τα αναθηματικά αγαλματίδια, που θεωρούνται αγροτικά και χωριάτικα, έχει επικρατήσει η άποψη ότι οι πιστοί του ιερού ήταν οι απλοί άνθρωποι της Αρκαδικής γής, οι ταπεινοί δηλαδή βοσκοί που προσέφεραν ζώα από τα κοπάδια τους ως θυσία στον Πάν ζητώντας από τον θεό την προστασία των κοπαδιών. 

Τα κριάρια που απεικονίζονται στα αγαλματίδια φαίνεται ότι ήταν τα πιό κατάλληλα ζώα προς θυσία στο Ιερό.
Πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι πολλοί από τους αναθέτες ήταν ποιμένες. 

Ωστόσο τα χαρακτηριστικό μυτερό καπέλο, πίλος, που απεικονίζεται συχνότατα στα ευρήματα ήταν εξίσου χαρακτηριστικό ένδυμα και γιά τους κυνηγούς.
Σκηνές κυνηγιού ήταν ιδιαίτερα αγαπητά θέματα στα αγγεία του -6ου και -5ου αιώνα. 

Η έννοια και η λειτουργία του κυνηγιού ως εκπαιδευτικού και μυητικού εθίμου, κυρίως τον πιό εύπορων οικογενειών, πρέπει να θεωρείται δεδομένη στην Αρχαϊκή και Κλασσική εποχή.

 Γιά τους έφηβους της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας το κυνήγι υπήρξε μέσω για να μάθουν και να επιδείξουν αρετή και καλοκαγαθία, αλλά και συμβολικό πέρασμα από την εφηβεία στην ζωή του ενήλικα πολίτη.
Σε Κορινθιακά, Λακωνικά, Βοιωτικά αλλά και Αττικά αγγεία έχουμε πανομοιότυπες απεικονίσεις: Έφηβοι ή γενειοφόροι ενήλικες ντυμένοι με πανομοιότυπο τρόπο με τα αγαλματίδια από το Ιερό του Πανός στα Νόμια όρη απεικονίζονται σε διάφορες στιγμές του κυνηγιού. Ένα χάλκινο αγαλματίδιο από το Ιερό απεικονίζει ένα από τα θηράματα του κυνηγιού: Μιά νεκρή αλεπού, προσεκτικά δεμένη και έτοιμη για προσφορά στον θεό.
Τα ευρήματα του Ιερού μας δείχνουν ότι σ΄αυτό πρέπει να τελούνταν γιορτή που συνδεόταν με κάποιο είδος τελετουργικού κυνηγιού που σκοπό είχε την μύηση των εφήβων στην ενηλικίωση. 

Όπως ήδη αναφέρθηκε εκτός από τα αφιερώματα στον Παν πιθανολογούνται και αφιερώματα στον Ερμή και τον Απόλλωνα, Θεών που επίσης σχετίζονται με το κυνήγι, την φύση και τις τελετές μύησης.
Ωστόσο γεννάται το ερώτημα: Οι πιστοί και αναθέτες του ιερού μπορούν να θεωρηθούν ως απλοί αγρότες; 

Τα πολύτιμα αφιερώματα φαίνεται να βρίσκονται σε αντίθεση μ΄αυτή την ιδέα. Φαίνεται πιό πιθανό τα αναθήματα αυτά να ανήκουν στην "αγροτική αριστοκρατία", δηλαδή σε πλούσιες αγροτικές οικογένειες παρά σε φτωχούς ποιμένες.

Ιερό Νόμιου Πανός: Αριστερά περίτεχνος χάλκινος λύχνος με αποικόνηση του Τρίτωνα στο χερούλι και δεξιά αλεπού. θήραμα κυνηγιού, προσφορά στον Θεό. Χρονολόγηση -6ος αιώνας.

Περί της απεικόνισης του Πανός

Το ιερό του Πανός στα Νόμια όρη κοντά στό χωριό Νέδα (πρώην Μπέρεκλα) αποτελεί την αρχαιότερη απόδειξη της λατρείας του θεού που έχει βρεθεί. Ωστόσο μόνο ένα από τα ευρήματα του ιερού ταυτίζετε με τον ίδιο τον θεό και θεωρείτε απεικόνισή του.

Ένα χάλκινο αγαλματίδιο ταυτίζεται με τον Θεό, ο οποίος απεικονίζεται ως ένας νεαρός γυμνός άνδρας που κρατάει στο δεξί του χέρι ένα ειδικό ρόπαλο για το κυνήγι του λαγού, το λογοβόλον. Μόνο δύο μικρά κέρατα στο μέτωπο διακρίνουν τον Θεό από ένα απλό θνητό. 

Το αγαλματίδιο αυτό χρονολογείται στα τέλη του -5ου αιώνα..

Ειδώλιο Πανός από το ιερό του θεού στα Νόμια όρη,
Χρονολόγηση τέλη -5ου αιώνα.
Εθνικό Αρχαιολογικό μουσείο Αθηνών

Όπως ήδη αναφέρθηκε στην αρχή το θραύσμα του μελανόμορφου Αττικού κρατήρα που βρίσκεται στο μουσείο του Άμστερνταμ αποτελεί την παλαιότερη γνωστή απεικόνιση του Πανός, περίπου -500 με -490. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν η "δαιμονική" απεικόνιση του Θεού με την τερατόμορφη κατσικίσια μορφή να είναι εφεύρεση των κατασκευαστών αγγείων της Αττικής, οι οποίοι προσέδωσαν στον Πάν χαρακτηριστικά των Σατύρων η εμφάνιση των οποίων ανάγεται στον -7ο αιώνα.

Βιβλιογραφία:

Ulrich Hübinger: "On Pan’s Iconography and the Cult in the Sanctuary of Pan on the Slopes of Mount Lykaion"

ΠΗΓΗ