Ενα γνωστό παιχνίδι στην αρχαιότητα ήταν τα «πεντάλιθα». Επίσης ονομάζεται πετράδια, πενταπέτρια, πεντεκούκια, πεντεγούλια, στα βυζαντινά χρόνια το ονόμαζαν καλαλάτζια ή καλολαλάκια .
Πολλοί το γνωρίζουμε και σαν κότσια.
Το παιχνίδι αυτό παιζόταν κυρίως από κορίτσια μέσα στο σπίτι. Ήταν πολύ αγαπητό και παιζόταν με κότσια ή πετραδάκια. Μπορούσαν να πάρουν μέρος όσα παιδιά ήθελαν.
Το κάθε παιδί είχε συγκεντρωμένα πέντε πετραδάκια ή κότσια κοντά στα πόδια του. Ο κάθε παίκτης πετούσε ένα πετραδάκι ψηλά και έπρεπε να το ξαναπιάσει αφού πρώτα είχε πάρει από κάτω ένα ακόμα πετραδάκι. Αν πετύχαινε στην πρώτη του προσπάθεια, συνέχιζε πετώντας πάλι ψηλά ένα πετραδάκι, το οποίο έπρεπε να ξαναπιάσει, με την προϋπόθεση ότι θα είχε προλάβει να πάρει από κάτω δύο πετραδάκια. Αν τα κατάφερνε, συνέχιζε πιάνοντας από κάτω τρία πετραδάκια, και αυτό συνεχιζόταν μέχρι να χάσει, οπότε ξεκινούσε ο δεύτερος παίκτης. Όταν τελείωναν όλοι οι παίκτες, τελείωνε ο πρώτος γύρος. Νικητής ήταν αυτός που κέρδιζε και στους τέσσερις γύρους.
ΑΣ ΔΟΥΜΕ ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ:
Ένα ειδώλιο αστραγαλίζουσας γυναικείας μορφής (Εικ. 1-3) βρέθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του Γελαδάκη στην Ερέτρια το 1892.
Προέρχεται πιθανότατα από τάφο, αν και δεν υπάρχουν σχετικά ανασκαφικά στοιχεία. Το ειδώλιο της γονατιστής στο ένα πόδι μορφής έχει
συγκολληθεί και συμπληρωθεί επάνω σε νέα βάση.
συγκολληθεί και συμπληρωθεί επάνω σε νέα βάση.
Η μορφή παριστάνεται σε βαθύ
κάθισμα, με τη δεξιά κνήμη σχεδόν ακουμπισμένη στο έδαφος. Στηρίζεται στα λυγισμένα δάκτυλα του δεξιού ποδιού, ενώ έχει καθίσει στη φτέρνα του, καθώς καιπάνω στο αριστερό, λυγισμένο σε ορθή γωνία, πόδι. Φέρει κόμμωση πεπονοειδήπου σχηματίζει κρωβύλο δεμένο με ταινία-πλόκαμο στην κορυφή της κεφαλής. Φορά ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο ζωσμένο χιαστί πάνω στο στήθος, κατά τον τρόποτων μορφών σε δράση, συμπεριλαμβανομένου και του τύπου της Αρτέμιδος Κυνηγέτιδος - Αμαζόνας
κάθισμα, με τη δεξιά κνήμη σχεδόν ακουμπισμένη στο έδαφος. Στηρίζεται στα λυγισμένα δάκτυλα του δεξιού ποδιού, ενώ έχει καθίσει στη φτέρνα του, καθώς καιπάνω στο αριστερό, λυγισμένο σε ορθή γωνία, πόδι. Φέρει κόμμωση πεπονοειδήπου σχηματίζει κρωβύλο δεμένο με ταινία-πλόκαμο στην κορυφή της κεφαλής. Φορά ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο ζωσμένο χιαστί πάνω στο στήθος, κατά τον τρόποτων μορφών σε δράση, συμπεριλαμβανομένου και του τύπου της Αρτέμιδος Κυνηγέτιδος - Αμαζόνας
2. Η μορφή στρέφει τον κορμό και την κεφαλή προς τα δεξιά,αφήνοντας μετέωρο πάνω από το έδαφος το δεξί της χέρι, με ανοικτά δάκτυλα,
καθώς παίζει αστραγάλους (αστραγαλίζουσα).
καθώς παίζει αστραγάλους (αστραγαλίζουσα).
Στο αριστερό της χέρι κρατά σάκο
αστραγάλων (φορμίσκο)
3. Επίθετο λευκό και ιώδες χρώμα καλύπτουν τον χιτώνατης, ρόδινο τα χείλη της, κεραμιδί την ταινία γύρω από τον κρωβύλο και καστανέυθρο την κόμη
αστραγάλων (φορμίσκο)
3. Επίθετο λευκό και ιώδες χρώμα καλύπτουν τον χιτώνατης, ρόδινο τα χείλη της, κεραμιδί την ταινία γύρω από τον κρωβύλο και καστανέυθρο την κόμη
4.Το σώμα του ειδωλίου έχει κατασκευαστεί από διπλή μήτρα.
Κατασκευασμένα από διαφορετικές μήτρες είναι το κεφάλι και τα χέρια, που έχουν συγκολληθεί στο σώμα.
Δεν υπάρχει οπή αερισμού στο πίσω μέρος του ειδωλίου, που θα ήταν ανοικτό κάτω.
Οι βόστρυχοι της κόμμωσης και τα σχηματικά αποδοσμένα
δάκτυλα των χεριών έχουν δουλευτεί με αιχμηρό εργαλείο μετά το αρχικό πλάσιμο.
Το ειδώλιο συμπεριλήφθηκε στην πρόσφατη μόνιμη Έκθεση Ειδωλίων του ΕθνικούΑρχαιολογικού Μουσείου
δάκτυλα των χεριών έχουν δουλευτεί με αιχμηρό εργαλείο μετά το αρχικό πλάσιμο.
Το ειδώλιο συμπεριλήφθηκε στην πρόσφατη μόνιμη Έκθεση Ειδωλίων του ΕθνικούΑρχαιολογικού Μουσείου
5, αλλά και στην Έκθεση Ερέτρια, Ματιές σε μία αρχαία πόλη που πραγματοποιήθηκε στο ίδιο Μουσείο και μεταφέρθηκε εντός του 2011 στη
Βασιλεία της Ελβετίας
Βασιλεία της Ελβετίας
6.Ένας αριθμός ειδωλίων που παριστάνουν γυναικείες μορφές απασχολημένες σε
διάφορες φάσεις του παιχνιδιού των αστραγάλων, το οποίο οι πηγές ονομάζουν
πεντάλιθα (ή πεντέλιθα), ή και σε άλλα παιχνίδια αστραγάλων είναι γνωστός στην έρευνα
Ήδη λίγο μετά τα μέσα του 20ού αιώνα ο Dörig μελέτησε συστηματικά παρόμοια ειδώλια γυναικείων αστραγαλιζουσών μορφών, με επίκεντρο του ενδιαφέρο-
ντός του μία ομάδα ειδωλίων από τον Τάραντα και τα αγαλματικά της παράλληλα.
Το πρότυπο του τύπου ανάγεται συνήθως στον μνημονευόμενο από τον Παυσανίαπίνακα του Πολυγνώτου με θέμα τη Νέκυια, που κοσμούσεντός του μία ομάδα ειδωλίων από τον Τάραντα και τα αγαλματικά της παράλληλα.
τη Λέσχη των Κνιδίων στους Δελφούς
Στον πίνακα αυτό εικονίζονταν μεταξύ άλλων οι κόρες του Πανδάρεω, Καμιρώ και Κλυτίη, στεφανωμένες με άνθη να παίζουν αστρα-
γάλους.
γάλους.
Η γραπτή παράσταση του 2ου έως 1ου αι. π.Χ. με την υπογραφή του Αλεξάνδρου του Αθηναίου, που διατηρείται σε μαρμάρινη πλάκα από το Ηράκλειο (Herculaneum) στο Μουσείο της Νεάπολης στην Ιταλία, θεωρείται ότι
αποτελεί μακρινό απόηχο του πολυγνώτειου έργου.
αποτελεί μακρινό απόηχο του πολυγνώτειου έργου.
Το θέμα της παιδικής αθωότητας των αστραγαλιζόντων νέων τονίζεται σε μία τοιχογραφία αγνώστου ζωγράφου από την οικία των Διοσκούρων στην Πομπηία, στην οποία εικονίζονται οι γιοί της Μήδειας αστραγαλίζοντες λίγο πριν
από τη δολοφονία τους.
από τη δολοφονία τους.
Ορισμένες μορφές αστραγαλιζόντων παριστάνονται να απλώνουν τη ράχη της παλάμης λίγο πιο πάνω από το έδαφος προκειμένου να περισυλλέξουν πάνω σε αυτή τους πέντε αστραγάλους που έχουν πετάξει ψηλά στον αέρα,
κατά τους κανόνες του παιχνιδιού των πεντάλιθων, ή άλλες, όπως το ειδώλιο της Ερέτριας, να μαζεύουν από το έδαφος τους πεσμένους αστραγάλους που απέτυχαν να πιάσουν.
κατά τους κανόνες του παιχνιδιού των πεντάλιθων, ή άλλες, όπως το ειδώλιο της Ερέτριας, να μαζεύουν από το έδαφος τους πεσμένους αστραγάλους που απέτυχαν να πιάσουν.
Το αττικής προέλευσης ειδώλιο μίας ημίγυμνης αστραγαλίζουσας των μέσων του 3ου αι. π.Χ. στην Καρλσρούη παριστάνεται να εκτελεί παρόμοια κίνηση με αυτήν
του ειδωλίου της Ερέτριας.
Το ίδιο και η μεσαία από τις τρεις γυναικείες μορφές που εικονίζονται στο θραύσμα του ερυθρόμορφου επίνητρου με αρ. ευρ. 2021 του Ζωγράφου
της Ερέτριας στο Μουσείο Allard Pierson στο Άμστερνταμ,που χρονολογείται από το 430 έως το 425 π.Χ., αν και λείπουν τα άκρα των χεριών της1. Με τα δάκτυλα του δεξιού χεριού ανοικτά πάνω από το έδαφος, ανάμεσα από τα οποία πέφτουν αστράγαλοι, εικονίζονται γύρω στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. ο Σάτυρος και η Νύμφη που παίζουν πεντάλιθα σε μία ερυθρόμορφη αρυβαλλόσχημη λήκυθο του Ζω-
γράφου της Απολλωνίας από την Απολλωνία Ποντική στη Βαλτιμόρη.
Με την ίδια στάση ως προς το κάτω μέρος του σώματος αποδίδεται επίσης ένα αποσπασματικά σωζόμενο ειδώλιο από την Όλυνθο, το οποίο ο Robinson χρονολόγησε στο πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ.
με τη διαφορά ότι το δεξιό γόνατο βρίσκεται επίσης ψηλότερα από ό,τι στο ειδώλιο από την Ερέτρια19. Άλλο ένα ειδώλιο νεαρής, αστραγαλίζουσας γυναικείας μορφής των μέσων του 3ου αι. π.Χ. στο Μουσείο της Βασιλείας, στην Ελβετία, σκύβει το κεφάλι προς το έδαφος.
Ορισμένα ειδώλια τονίζουν ωστόσο την ανταγωνιστική ή συντροφική φύση ορισμένων παιχνιδιών, καθώς αποτελούν σύνθετες πήλινες δημιουργίες με δύο μορφές αστραγαλιζουσών νεανίδων, όπως το γνωστό παράδειγμα των
ετών γύρω στο 330 π.Χ. από την Κάπουα στο Βρετανικό Μουσείοή οι δύο μορφές αστραγαλιζόντων νέων σε κοινή βάση από έναν τάφο του 3ου αι. π.Χ. στο Άργος.
Χάλκινος αστράγαλος
Από το ιερό του Απόλλωνος Κορύθου στο Λογγά Μεσσηνίας.
Αρχαϊκών-κλασικών χρόνων.
Μήκος 2,6εκ.
Αίθουσα 38, Προθήκη 55 αρ. 18844
Αστράγαλοι κατασκευάζονταν και από διάφορα υλικά (πηλό, χαλκό, ελεφαντόδοντο και μάρμαρο) και κάποιοι είχαν επαργυρωθεί ή επιχρυσωθεί. Αγγεία ή μέρη τους καθώς και ψήφοι αλυσίδων ή ενωτίων λάμβαναν τη μορφή αστραγάλων. Αριθμός αστραγάλων φέρει μία ή περισσότερες διαμπερείς οπές ή έχει πληρωθεί με μόλυβδο ή -τέλος- έχει λαξευθεί στις άκρες, ώστε να δημιουργούνται ορθογώνιες ψήφοι.
Οι τέσσερις επιμήκεις επιφάνειες των αστραγάλων είχαν διαφορετική βαθμολογική αξία:
«Αστραγαλίζουσα» στη νομισματοκοπία:
Χρονολόγηση: Α΄μισό του 4ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Διάμετρος 14 χιλιοστά.
Χώρος έκθεσης: Περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου "Μύθος και Νόμισμα. Η Εικονογράφηση του Μύθου στα Νομίσματα" (από 15 Απριλίου έως και 27 Νοεμβρίου 2011),
Αίθουσα 44, στην Προθήκη «Νύμφες», αρ. 11.
Στην οπισθία όψη αργυρών και χαλκίνων νομισμάτων του Κιερίου απεικονίζεται η επώνυμη νύμφη Άρνη, θυγατέρα ή σύζυγος του Ποσειδώνος, να παίζει αστραγάλους. Η χαριτωμένη παράσταση είναι πρωτότυπη στη νομισματοκοπία. Η θεσσαλική πόλη Κιέριον ονομαζόταν παλαιότερα Άρνη και υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα των Βοιωτών πριν από την κάθοδό τους από τη Θεσσαλία στην Κωπαΐδα. Το Κιέριον σταμάτησε να κόβει νομίσματα μετά από την υπαγωγή της περιοχής στον έλεγχο του Φιλίππου Α΄ της Μακεδονίας.
Βιβλιογραφία: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae II, 1 (1984) λ. Arne 613-614 (C. Arnold-Biucchi).Δ. Τσαγγάρη (επιμ.), Μύθος και Νόμισμα. Παραστάσεις, συμβολισμοί και ερμηνείες από την ελληνική μυθολογία , (Αθήνα 2011) 154 αρ. 332.
ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:
http://coroplasticstudies
http://www.aerobiologicalengineering.com
http://www.namuseum.gr
Η κίνηση του ειδωλίου της Ερέτριας μπορεί να θεωρηθεί δηλωτική της
αποτυχίας της βολής των πενταλίθων, καθώς δεν θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι, προκειμένου να μαζευτούν οι πεσμένοι στο έδαφος αστράγαλοι, μπορούν να διατηρηθούν, κατά τους κανόνες του παιχνιδιού, οι κερδισμένο πάνω στη γερμένη ράχη της παλάμης, χωρίς να πέφτουνκάτω.
Αν το ειδώλιο προέρχεται από τάφο, η αποτυχία της ρίψης παρουσιάζει συμβολικό και σημειολογικό ενδιαφέρον και σχετίζεται με την αρχαία λογοτεχνική παράδοση και τις θρησκευτικές δοξασίες περί του αώρου θανάτου.
Συγγενικά είναι επίσης τα δύο ειδώλια γυναικείων μορφών που παίζουν αστραγάλους στο Λούβρο.
Το ένα προέρχεται από την Αλεξάνδρεια και χρονολογείται από την Besques γύρω στο 300 π.Χ.
Η μορφή φορά χιτώνα και ιμάτιο, που γλιστρούν κάτω από τον δεξιό ώμο, αποκαλύπτο-ντας μέρος του στήθους17, καθώς και ψέλιο στον γυμνό
βραχίονα.
Η κεφαλή της σκύβει ελαφρά προς τον δεξιό ώμο, ενώ το σώμα της σκύβει προς τα αριστερά του θεατή.
Η στάση των ποδιών και το βαθύ κάθισμα της μορφής του ειδωλίου από την Αλεξάνδρεια στο Λούβρο παραλληλίζονται με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά του ειδωλίου της Ερέτριας με τη διαφορά ότι το γόνατο του δεξιού λυγισμένου
ποδιού στέκει ψηλότερα στο ειδώλιο του Λούβρου.
Με το ελλιπές ως προς το άκρο αριστερό χέρι, το οποίο είναι ακουμπισμένο πάνω στο αντίστοιχο γόνατο, πιθανόν κρατούσε φορμίσκο αστραγάλων.
Είναι φτιαγμένο από διπλή μήτρα και δεν φέρει οπή αερισμού στην πίσω όψη, αλλά είναι κοίλο με ανοικτή βάση. Κατά την Besques, το πρότυπο
του ειδωλίου είναι αττικό.
Άλλο ένα ειδώλιο αστραγαλίζουσας μορφής των χρόνων γύρω στο 300 π.Χ. στο Λούβροέχει ίδια στάση των κάτω άκρων με το ειδώλιο της Ερέτριαςμε τη διαφορά ότι το δεξιό γόνατο βρίσκεται επίσης ψηλότερα από ό,τι στο ειδώλιο από την Ερέτρια19. Άλλο ένα ειδώλιο νεαρής, αστραγαλίζουσας γυναικείας μορφής των μέσων του 3ου αι. π.Χ. στο Μουσείο της Βασιλείας, στην Ελβετία, σκύβει το κεφάλι προς το έδαφος.
Απλώνει το δεξίχέρι ενώνοντας το άκρο του αντίχειρα με αυτό του μεσαίου
δακτύλου, και παριστάνεται πιθανόν να ρίπτει αστραγάλους σε παιχνίδι τυχερού ανταγωνισμού .
δακτύλου, και παριστάνεται πιθανόν να ρίπτει αστραγάλους σε παιχνίδι τυχερού ανταγωνισμού .
Ένα ακόμη συγγενικό ειδώλιο αστραγαλίζουσας γυναικείας μορφής βρισκόταν το 1878 σε ιδιωτική συλλογή στην πόλη Winterthur
της Ελβετίας.
της Ελβετίας.
Στο Μουσείο Καλών Τεχνών στη Βοστώνη βρίσκονται δύο ακόμη ειδώλια γυναικείων μορφών που παίζουν αστραγάλους και προέρχονται πιθανόν από
την Τανάγρα. Τα σώματα των ειδωλίων έχουν κατασκευαστεί από την ίδια μήτρα, ενώ τα χέρια και οι κεφαλές από διαφορετικές, μικρότερες μήτρες.
την Τανάγρα. Τα σώματα των ειδωλίων έχουν κατασκευαστεί από την ίδια μήτρα, ενώ τα χέρια και οι κεφαλές από διαφορετικές, μικρότερες μήτρες.
Σύμφωνα με την Uhlenbrock,η μία από τις δύο μορφές εικονίζεται με το δεξί χέρι
έτοιμο να μαζέψει τους αστραγάλους από το έδαφος, ενώ η δεύτερη με τα ανοικτά δάκτυλα του δεξιού χεριού, στην κίνηση του εκσφενδονισμού και της περισυλλογής των πενταλίθων.
έτοιμο να μαζέψει τους αστραγάλους από το έδαφος, ενώ η δεύτερη με τα ανοικτά δάκτυλα του δεξιού χεριού, στην κίνηση του εκσφενδονισμού και της περισυλλογής των πενταλίθων.
Ένα ακόμη ειδώλιο αστραγαλίζουσας γυναικείας μορφής της τελευταίας τριακονταετίας του 4ου αι. π.Χ.από τη Βοιωτία στο Μουσείο Allard Pierson στο Άμστερνταμ εικονίζει την παίκτρια με τα πόδια σε παρόμοια στάση, αλλά με το δεξί της χέρι ακουμπισμένο στοέδαφος. Η μορφή του ειδωλίου στο Άμστερνταμ φαίνεται ότι μαζεύει τους αστραγάλους που δεν κατάφερε να πιάσει
πάνω στη ράχη της παλάμης της. Παρόμοιο με τα παρα-πάνω ως προς τη στάση των ποδιών και τη μορφολογίατου σώματος είναι το ειδώλιο γυναικείας αστραγαλίζουσαςμορφής του 3ου αι. π.Χ. από την Κυρηναϊκή στο Βρετανικό
Μουσείο, το οποίο θεωρείται έργο του ίδιου κοροπλάστη με δύο ακόμη ειδώλια όρθιων γυναικείων μορφών,ένα από τα οποία βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο και έναστο Λούβρο.
πάνω στη ράχη της παλάμης της. Παρόμοιο με τα παρα-πάνω ως προς τη στάση των ποδιών και τη μορφολογίατου σώματος είναι το ειδώλιο γυναικείας αστραγαλίζουσαςμορφής του 3ου αι. π.Χ. από την Κυρηναϊκή στο Βρετανικό
Μουσείο, το οποίο θεωρείται έργο του ίδιου κοροπλάστη με δύο ακόμη ειδώλια όρθιων γυναικείων μορφών,ένα από τα οποία βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο και έναστο Λούβρο.
Η αστραγαλίζουσα του Βρετανικού Μουσείου έχει ωστόσο την κεφαλή στραμμένη προς τα κάτω και δεξιά, προς την κατεύθυνση της ανοικτής προς τα πάνω
δεξιάς παλάμης, που ετοιμάζεται να εκσφενδονίσει ψηλά
τους πέντε αστραγάλους που υποτίθεται ότι κρατά, και ει-
κονίζεται επομένως στη στάση του παιχνιδιού που προη-
γείται αυτής της αστραγαλίζουσας της Ερέτριας.
δεξιάς παλάμης, που ετοιμάζεται να εκσφενδονίσει ψηλά
τους πέντε αστραγάλους που υποτίθεται ότι κρατά, και ει-
κονίζεται επομένως στη στάση του παιχνιδιού που προη-
γείται αυτής της αστραγαλίζουσας της Ερέτριας.
Ορισμένα ειδώλια τονίζουν ωστόσο την ανταγωνιστική ή συντροφική φύση ορισμένων παιχνιδιών, καθώς αποτελούν σύνθετες πήλινες δημιουργίες με δύο μορφές αστραγαλιζουσών νεανίδων, όπως το γνωστό παράδειγμα των
ετών γύρω στο 330 π.Χ. από την Κάπουα στο Βρετανικό Μουσείοή οι δύο μορφές αστραγαλιζόντων νέων σε κοινή βάση από έναν τάφο του 3ου αι. π.Χ. στο Άργος.
Ο φορίσκος αστραγάλων που κρατά το ειδώλιο της Ερέτριας απαντά σε πολλά, αλλά όχι σε όλα τα ειδώλια μορφών που
αστραγαλίζουν.
αστραγαλίζουν.
Οι φορμίσκοι αστραγάλων ενίοτε απαντούν ως ανεξάρτητο πήλινο ομοίωμα29. Πήλινα ειδώλια μικρών κοριτσιών, όπως μία τοπική σειρά όρθιων και κα-
θιστών μορφών του ύστερου 4ου - πρώιμου 3ου αι. π.Χ. από
την Ερέτρια, κρατούν έναν σφαιρικό φορμίσκο, πιθανόν εννοούμενο γεμάτο αστραγάλους. Αντίθετα, οι δύο νεαρές, γυναικείες, αστραγαλίζουσες μορφές από την Κάπουα στο Βρετανικό Μουσείο κρατούν στα χέρια τους χρωματι-
στούς αστραγάλους με τους οποίους παίζουν .
θιστών μορφών του ύστερου 4ου - πρώιμου 3ου αι. π.Χ. από
την Ερέτρια, κρατούν έναν σφαιρικό φορμίσκο, πιθανόν εννοούμενο γεμάτο αστραγάλους. Αντίθετα, οι δύο νεαρές, γυναικείες, αστραγαλίζουσες μορφές από την Κάπουα στο Βρετανικό Μουσείο κρατούν στα χέρια τους χρωματι-
στούς αστραγάλους με τους οποίους παίζουν .
Απότα έργα της μεγάλης πλαστικής ξεχωρίζουν οι μνημονευόμενοι από τον Πλίνιο αστραγαλίζοντες νέοι του Πολυκλείτου, απόηχος των οποίων θεωρήθηκε το σύνθετο ειδώλιο με τις μορφές των δύο αστραγαλιζόντων νέων από το Άρ-
γος. Γνωστά είναι επίσης ορισμένα μαρμάρινα γλυπτά αστραγαλιζουσών γυναικείων μορφών ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, όπως τα αγάλματα στο Μουσείο Καπιτωλίου και στο Palazzo Colonna στη Ρώμη33.
γος. Γνωστά είναι επίσης ορισμένα μαρμάρινα γλυπτά αστραγαλιζουσών γυναικείων μορφών ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, όπως τα αγάλματα στο Μουσείο Καπιτωλίου και στο Palazzo Colonna στη Ρώμη33.
Ένα σπανιότερο δείγμα αποτελεί η πλαστική τριφυλλόστομη οινοχόη του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου από τη Χαλκίδα, με την πήλινη καθιστή γυναικεία
μορφή που απλώνει το δεξί χέρι με ανοικτά τα δάκτυλα πάνω από μία κυκλική τράπεζα, παίζοντας πιθανόν πεντάλιθα .
Η μορφή φορά χιτώνα και ιμάτιο που σχηματίζει μια λοξή δέσμη πτυχών πάνω στο στήθος. Στην κεφαλή φορά στεφάνη και σάκο. Ρόδακες διακοσμούν τις
δύο μπροστινές γωνίες της έδρας του καθίσματος. Το έργο αντιγράφει αττικές-βοιωτικές πλαστικές ληκύθους, που γνώρισαν άνθηση μέσα στον 4ο αι. π.Χ., και είναι πιθανότατα τοπικό, ευβοϊκό.
Όπως φαίνεται από τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν, πέρα από τα δείγματα από τον Τάραντα, ένας αριθμός ειδωλίων γυναικείων μορφών που αστραγαλίζουν
προέρχεται από τη Βοιωτία και πιθανότερα από την Τανά-
γρα.
Στην αττικο-βοιωτική κοροπλαστική παράδοση, μέσω της διακίνησης μητρών και προτύπων, μπορούν επίσης να ενταχθούν το ειδώλιο της αστραγαλίζουσας από την Ερέτρια καθώς και το πλαστικό αγγείο με την αστραγαλίζουσα μορφή από τη Χαλκίδα .
Η καλή διατήρηση των χρωμάτων τους οδηγεί στην υπόθεση ότι προέρχονται από τάφους της Εύβοιας.
Η χρήση των αστραγάλων ως παιχνιδιών απαντά διαχρονικά σε πολλές περιόδους και περιοχές του αρχαίου κόσμου.
Τα παιχνίδια με αστραγάλους, ο αστραγαλισμός,το «ἀστραγαλίζειν» ή «ἀστρίζειν», αποτελούσαν αγαπημένη ασχολία των παιδιών κατά τον Αριστοτέλη.
Οι φυσικοί αστράγαλοι αποτελούν τα οστάρια των αρθρώσεων των πίσω ποδιών προβάτων, βοδιών ή και ελαφιών.
Μέσα από την αρχαιολογική έρευνα γνωστοί είναι μαρμάρινοι, πήλινοι, χάλκινοι, ελεφάντινοι και χρυσοί αστράγαλοι, καθώς και αγγεία, λύχνοι και άλλα αντικείμενα σε σχήμα αστραγάλων.
Γνωστός είναι ο πήλινος αστράγαλος του Σωτάδου στο Βρετανικό Μουσείο, που διακοσμείται με ερυθρόμορφες παραστάσεις πομπής και χορού ιπτάμενων
νεανίδων και χρονολογείται γύρω στο 460 π.Χ.
Στη μία πλευρά του αστραγάλου ομάδα τριών, νεαρών γυναικείων
μορφών κατευθύνεται προς χειρονομούντα άνδρα με χαρακτηριστικά σατύρου, ενώ στις υπόλοιπες διακοσμημένες πλευρές, άλλες, φτερωτές και μη, νεαρές γυναικείες μορφές ίπτανται σε έναν αέρινο χορό.
Η ανδρική μορφή έχει ερμηνευθεί ως μάγος ή σαμάνος, και οι φτερωτές μορφές ως Πλειάδες, ή Αύρες, ή ψυχές.
Οι παραστάσεις έχουν συσχετισθεί με λατρευτικές και μεταφυσικές δοξασίες. Έχουν επίσης βρεθεί ενεπίγραφοι και επίχρυσοι αστράγαλοι ως αναθήματα σε ιερά και άλλοι σε τάφους ενώ από τις πηγές είναι γνωστή και η αστραγαλομαντεία.
Σύμφωνα με τη μελέτη των αρχαιολογικών ευρημάτων, οι αστράγαλοι ήταν εξίσου αγαπητοί και γνωστοί σε εκπροσώπους όλων των ηλικιών και των κοινωνικών στρωμάτων.
Ορισμένα παιχνίδια αστραγάλων απαιτούσαν επιδεξιότητα, όπως τα πεντάλιθα, και άλλα τύχη, αν και οικατηγορίες συχνά συγχέονταν.
Εκτός από τα πεντάλιθα, άλλα παιχνίδια αστραγάλων μαρτυρούμενα από τις πηγές ήταν ο «ἀρτιασμὸς», η «τρόπα», τα «ὤμιλλα» και το «ἐς
βοθύν».
Έχουν επίσης βρεθεί μεμολυβδωμένοι αστράγαλοι, είδος που μνημονεύεται από τις πηγές, οι οποίοι αποδίδονται σε απατεώνες παίκτες, κατά την κυρίαρχη ερμηνεία
Πολλά από τα παράλληλα ειδώλια των αστραγαλιζουσών γυναικείων μορφών στα διάφορα Μουσεία προέρχονται πιθανόν από τάφους, όπως τεκμαίρεται, λόγω
έλλειψης ανασκαφικών στοιχείων, μόνον από την καλή δι-
ατήρηση των χρωμάτων τους.
Παράλληλα οι αστράγαλοι ως αναθήματα νέων σε ιερά και οι πήλινες αστραγαλίζουσες μορφές, είτε ημίγυμνες ή με γυμνωμένο ώμο είτε ενδεδυμένες με χιτώνα και χιαστί ζωσμένο ιμάτιο, συνδέονται συχνά λόγω των συμβολικών συμφραζόμενων του αστραγαλισμού με τον κόσμο της νεότητας, των διαβατήριων τελετών και της Αφροδίτης ή της Αρτέμιδος αντίστοιχα.
Οι μορφές των αστραγαλιζουσών νεανίδων που εξετάστηκαν
εντάσσονται μορφολογικά στο ίδιο εικονογραφικό πρότυπο που αντανακλά τη συνήθη στάση των νεαρών κοριτσιών που επιδίδονταν στα προσφιλή τους παιχνίδια αστραγάλων και πιθανόν και τη στάση των Πανδαρίδων στον Πολυγνώτειο πίνακα στους Δελφούς, υπενθυμίζοντάς μας τη στενή σχέση του μύθου και της καθημερινότητας κατά την αρχαιότητα.
Η έμφαση στον κυρίαρχο ρόλο της τύχης και η μεταφορική θεώρηση της ζωής και του θανάτου, ειδικότερα του θανάτου εφήβων και νεανίδων, μέσα
από τις ανατροπές των παιχνιδιών των αστραγάλων αποτελούν τα κύρια σημειολογικά πεδία του εικονογραφικού θέματος των πήλινων μορφών που αστραγαλίζουν.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΕΔΩ
μορφή που απλώνει το δεξί χέρι με ανοικτά τα δάκτυλα πάνω από μία κυκλική τράπεζα, παίζοντας πιθανόν πεντάλιθα .
Η μορφή φορά χιτώνα και ιμάτιο που σχηματίζει μια λοξή δέσμη πτυχών πάνω στο στήθος. Στην κεφαλή φορά στεφάνη και σάκο. Ρόδακες διακοσμούν τις
δύο μπροστινές γωνίες της έδρας του καθίσματος. Το έργο αντιγράφει αττικές-βοιωτικές πλαστικές ληκύθους, που γνώρισαν άνθηση μέσα στον 4ο αι. π.Χ., και είναι πιθανότατα τοπικό, ευβοϊκό.
Όπως φαίνεται από τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν, πέρα από τα δείγματα από τον Τάραντα, ένας αριθμός ειδωλίων γυναικείων μορφών που αστραγαλίζουν
προέρχεται από τη Βοιωτία και πιθανότερα από την Τανά-
γρα.
Στην αττικο-βοιωτική κοροπλαστική παράδοση, μέσω της διακίνησης μητρών και προτύπων, μπορούν επίσης να ενταχθούν το ειδώλιο της αστραγαλίζουσας από την Ερέτρια καθώς και το πλαστικό αγγείο με την αστραγαλίζουσα μορφή από τη Χαλκίδα .
Η καλή διατήρηση των χρωμάτων τους οδηγεί στην υπόθεση ότι προέρχονται από τάφους της Εύβοιας.
Η χρήση των αστραγάλων ως παιχνιδιών απαντά διαχρονικά σε πολλές περιόδους και περιοχές του αρχαίου κόσμου.
Τα παιχνίδια με αστραγάλους, ο αστραγαλισμός,το «ἀστραγαλίζειν» ή «ἀστρίζειν», αποτελούσαν αγαπημένη ασχολία των παιδιών κατά τον Αριστοτέλη.
Οι φυσικοί αστράγαλοι αποτελούν τα οστάρια των αρθρώσεων των πίσω ποδιών προβάτων, βοδιών ή και ελαφιών.
Μέσα από την αρχαιολογική έρευνα γνωστοί είναι μαρμάρινοι, πήλινοι, χάλκινοι, ελεφάντινοι και χρυσοί αστράγαλοι, καθώς και αγγεία, λύχνοι και άλλα αντικείμενα σε σχήμα αστραγάλων.
Γνωστός είναι ο πήλινος αστράγαλος του Σωτάδου στο Βρετανικό Μουσείο, που διακοσμείται με ερυθρόμορφες παραστάσεις πομπής και χορού ιπτάμενων
νεανίδων και χρονολογείται γύρω στο 460 π.Χ.
Στη μία πλευρά του αστραγάλου ομάδα τριών, νεαρών γυναικείων
μορφών κατευθύνεται προς χειρονομούντα άνδρα με χαρακτηριστικά σατύρου, ενώ στις υπόλοιπες διακοσμημένες πλευρές, άλλες, φτερωτές και μη, νεαρές γυναικείες μορφές ίπτανται σε έναν αέρινο χορό.
Η ανδρική μορφή έχει ερμηνευθεί ως μάγος ή σαμάνος, και οι φτερωτές μορφές ως Πλειάδες, ή Αύρες, ή ψυχές.
Οι παραστάσεις έχουν συσχετισθεί με λατρευτικές και μεταφυσικές δοξασίες. Έχουν επίσης βρεθεί ενεπίγραφοι και επίχρυσοι αστράγαλοι ως αναθήματα σε ιερά και άλλοι σε τάφους ενώ από τις πηγές είναι γνωστή και η αστραγαλομαντεία.
Σύμφωνα με τη μελέτη των αρχαιολογικών ευρημάτων, οι αστράγαλοι ήταν εξίσου αγαπητοί και γνωστοί σε εκπροσώπους όλων των ηλικιών και των κοινωνικών στρωμάτων.
Ορισμένα παιχνίδια αστραγάλων απαιτούσαν επιδεξιότητα, όπως τα πεντάλιθα, και άλλα τύχη, αν και οικατηγορίες συχνά συγχέονταν.
Εκτός από τα πεντάλιθα, άλλα παιχνίδια αστραγάλων μαρτυρούμενα από τις πηγές ήταν ο «ἀρτιασμὸς», η «τρόπα», τα «ὤμιλλα» και το «ἐς
βοθύν».
Έχουν επίσης βρεθεί μεμολυβδωμένοι αστράγαλοι, είδος που μνημονεύεται από τις πηγές, οι οποίοι αποδίδονται σε απατεώνες παίκτες, κατά την κυρίαρχη ερμηνεία
Πολλά από τα παράλληλα ειδώλια των αστραγαλιζουσών γυναικείων μορφών στα διάφορα Μουσεία προέρχονται πιθανόν από τάφους, όπως τεκμαίρεται, λόγω
έλλειψης ανασκαφικών στοιχείων, μόνον από την καλή δι-
ατήρηση των χρωμάτων τους.
Παράλληλα οι αστράγαλοι ως αναθήματα νέων σε ιερά και οι πήλινες αστραγαλίζουσες μορφές, είτε ημίγυμνες ή με γυμνωμένο ώμο είτε ενδεδυμένες με χιτώνα και χιαστί ζωσμένο ιμάτιο, συνδέονται συχνά λόγω των συμβολικών συμφραζόμενων του αστραγαλισμού με τον κόσμο της νεότητας, των διαβατήριων τελετών και της Αφροδίτης ή της Αρτέμιδος αντίστοιχα.
Οι μορφές των αστραγαλιζουσών νεανίδων που εξετάστηκαν
εντάσσονται μορφολογικά στο ίδιο εικονογραφικό πρότυπο που αντανακλά τη συνήθη στάση των νεαρών κοριτσιών που επιδίδονταν στα προσφιλή τους παιχνίδια αστραγάλων και πιθανόν και τη στάση των Πανδαρίδων στον Πολυγνώτειο πίνακα στους Δελφούς, υπενθυμίζοντάς μας τη στενή σχέση του μύθου και της καθημερινότητας κατά την αρχαιότητα.
Η έμφαση στον κυρίαρχο ρόλο της τύχης και η μεταφορική θεώρηση της ζωής και του θανάτου, ειδικότερα του θανάτου εφήβων και νεανίδων, μέσα
από τις ανατροπές των παιχνιδιών των αστραγάλων αποτελούν τα κύρια σημειολογικά πεδία του εικονογραφικού θέματος των πήλινων μορφών που αστραγαλίζουν.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΕΔΩ
| Οι αστράγαλοι και το «αστραγαλίζειν» |
Χάλκινος αστράγαλος
Από το ιερό του Απόλλωνος Κορύθου στο Λογγά Μεσσηνίας.
Αρχαϊκών-κλασικών χρόνων.
Μήκος 2,6εκ.
Αίθουσα 38, Προθήκη 55 αρ. 18844
Αστράγαλοι κατασκευάζονταν και από διάφορα υλικά (πηλό, χαλκό, ελεφαντόδοντο και μάρμαρο) και κάποιοι είχαν επαργυρωθεί ή επιχρυσωθεί. Αγγεία ή μέρη τους καθώς και ψήφοι αλυσίδων ή ενωτίων λάμβαναν τη μορφή αστραγάλων. Αριθμός αστραγάλων φέρει μία ή περισσότερες διαμπερείς οπές ή έχει πληρωθεί με μόλυβδο ή -τέλος- έχει λαξευθεί στις άκρες, ώστε να δημιουργούνται ορθογώνιες ψήφοι.
Στις μολύβδινες άγκυρες συχνά απεικονίζονται 4 ανάγλυφοι αστράγαλοι στη σειρά, με την πλευρά τους στον τυχερότερο συνδυασμό (1, 3, 4 και 6), τον λεγόμενο «της Αφροδίτης».
Χωρίς αμφιβολία λειτουργούσαν ως επίκληση προς τη θεά, η οποία ήταν και προστάτις των ναυτικών, για την καλή έκβαση του ταξιδιού. Μαρτυρούνται επίσης ενεπίγραφοι αστράγαλοι ως αφιερώματα σε ιερά.
Ίσως κάποιοι ήταν φυλαχτά ή προσφέρονταν στο πλαίσιο διαβατηρίων εθίμων (δηλ. τελετουργιών για τη μετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία), ενώ χρησίμευαν και στη μαντική (αστραγαλομαντεία).
Βιβλιογραφία: P. Amandry, Os et coquilles στο L' Antre Corycien II, Bulletin de Correspondance Hellenique:, Supplement IX (1984) 348-377. F. Queyrel, "Le motif des uatre osselets figure sur des jas d' ancre",Archaeonautica, 7 (1987) 207-212.
Βιβλιογραφία: P. Amandry, Os et coquilles στο L' Antre Corycien II, Bulletin de Correspondance Hellenique:, Supplement IX (1984) 348-377. F. Queyrel, "Le motif des uatre osselets figure sur des jas d' ancre",Archaeonautica, 7 (1987) 207-212.
Οι τέσσερις επιμήκεις επιφάνειες των αστραγάλων είχαν διαφορετική βαθμολογική αξία:
3 η κοίλη πλευρά (ύπτιον),4 η αντίθετη της κυρτή (πρανές), 6 η πλευρική και ασταθέστερη όλων (τo Κώον) και 1 η απέναντί της (τo Χίον).
Δεν προβλέπονταν οι βαθμοί 2 και 5, καθώς δε μετρούσαν οι στενές πλευρές. Στο παιχνίδι πλειστοβολίνδα νικητής αναδεικνυόταν όποιος έφερνε το μεγαλύτερο αποτέλεσμα. Αυτό προέκυπτε από το συνδυασμό των βαθμών των πλευρών, οι οποίες άγγιζαν το έδαφος, με την ταυτόχρονη βολή και των τεσσάρων αστραγάλων.
Καθένας από τους 35 δυνατούς συνδυασμούς είχε ιδιαίτερο όνομα «Ευριπίδης», «Αλέξανδρος», «Δαρείος», «Βερενίκης πλόκαμος» κλπ. Η καλύτερη βολή όλων και σπανιότερη, η «Αφροδίτη», απαιτούσε την εμφάνιση διαφορετικής πλευράς σε καθένα από τους 4 αστραγάλους (1, 3, 4 και 6).
Αντιθέτως, ο συνδυασμός «κύων» (σκύλος) θεωρείτο ο ατυχέστερος όλων, επειδή και οι 4 αστράγαλοι έδειχναν 1.
Βιβλιογραφία: Μ. Fitta, Spiele und Spielzeug in der Antike. Unterhaltung und Vergnugen im Altertum, (Στουτγάρδη 1998) 14-18, 120-122.
Βιβλιογραφία: Μ. Fitta, Spiele und Spielzeug in der Antike. Unterhaltung und Vergnugen im Altertum, (Στουτγάρδη 1998) 14-18, 120-122.
Χρονολόγηση: Α΄μισό του 4ου αι. π.Χ.
Διαστάσεις: Διάμετρος 14 χιλιοστά.
Χώρος έκθεσης: Περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου "Μύθος και Νόμισμα. Η Εικονογράφηση του Μύθου στα Νομίσματα" (από 15 Απριλίου έως και 27 Νοεμβρίου 2011),
Αίθουσα 44, στην Προθήκη «Νύμφες», αρ. 11.
Στην οπισθία όψη αργυρών και χαλκίνων νομισμάτων του Κιερίου απεικονίζεται η επώνυμη νύμφη Άρνη, θυγατέρα ή σύζυγος του Ποσειδώνος, να παίζει αστραγάλους. Η χαριτωμένη παράσταση είναι πρωτότυπη στη νομισματοκοπία. Η θεσσαλική πόλη Κιέριον ονομαζόταν παλαιότερα Άρνη και υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα των Βοιωτών πριν από την κάθοδό τους από τη Θεσσαλία στην Κωπαΐδα. Το Κιέριον σταμάτησε να κόβει νομίσματα μετά από την υπαγωγή της περιοχής στον έλεγχο του Φιλίππου Α΄ της Μακεδονίας.
Βιβλιογραφία: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae II, 1 (1984) λ. Arne 613-614 (C. Arnold-Biucchi).Δ. Τσαγγάρη (επιμ.), Μύθος και Νόμισμα. Παραστάσεις, συμβολισμοί και ερμηνείες από την ελληνική μυθολογία , (Αθήνα 2011) 154 αρ. 332.
ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:
http://coroplasticstudies
http://www.aerobiologicalengineering.com
http://www.namuseum.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου