ΤΟ “GOOGLE EARTH” ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ.Η Χαρτογραφία τού Κλαύδιου Πτολεμαίου

Θα σας παρουσιάσω τον Κλαύδιο Πτολεμαίο μέσα από την χαρτο- γραφία του, αλλά από μιά άλλη σκοπιά: Αυτή τού επιστήμονα τής Γεωγραφίας, τού επιστήμονα, που ανταποκρίνεται στις επιταγές μιάς νέας εποχής, τού επιστήμονα, που κατά μία έννοια, τετραγωνίζει τον κύκλο.


Το 2013, έγιναν 234 θαλάσσιες πειρατείες. Όταν ο σομαλός πειρατής μέσα στον κόλπο τού Άντεν εντοπίζει με το δάκτυλό τη λεία του πάνω στο GPS, δέν ξέρει, ότι ο Κλαύδιος Πτολεμαίος είναι αυτός, που τον βοήθησε.

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος δέν έχει
καμμία σχέση με τη δυναστεία των Πτολεμαίων τής Αιγύπτου. Είναι ένας έλληνας, που έζησε στη Αλεξάνδρεια τον 2ο αιώνα μ.Χ. και ασχολήθηκε με τα Μαθηματικά, την Οπτική, την Ακουστική, την Αστρονομία και την Γεωγραφία.

Δύο είναι τα γνωστότερα έργα του:
η «Μεγίστη Μαθηματική Σύνταξις»γνωστή και ως «Αλμαγέστη», που

εκθέτει αστρονομικές παρατηρήσεις και η «Γεωγραφική Υφήγησις», με την οποία θα ασχοληθούμε εμείς σήμερα.

Προκειμένου να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε την συμβολή τού Πτολεμαίου στην Επιστήμη και στην Γεωγραφία ειδικότερα, ας ρίξουμε πρώτα μιά ματιά στο πώς απεικονίζεται η Γη μέχρι τον Πτολεμαίο.

Φυσικά, οι χάρτες, που φαίνονται δεξιά, είναι πολύ μεταγενέστερες αναπαραστάσεις, μιάς και δέν σώζεται κανένας χάρτης πριν από τον 10ο αιώνα.

Οι χάρτες αυτοί, τού Ερατοσθένη, τούΠοσειδώνιου και τού Διονύσιου τού Περιηγητή σχεδιάστηκαν βάσει των πληροφοριών, που έχουμε για το έργο τους.

Όπως μπορείτε να δείτε το βασικό πρόβλημα αυτών των χαρτών είναι πρώτον η σφαιρική απεικόνιση τής Γης, που εδώ σχεδιάζεται σαν ένα απλό παραλληλόγραμμο και αλλού είναι σαν ένας δίσκος.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι η αναλογικότητα. Δηλαδή η κανονική απόσταση ενός τόπου από τον άλλο.
Όποιος από εσάς έχει καθαρίσει ένα πορτοκάλι ή ένα μήλο και θελήσει να απλώσει τη φλούδα του σε μια ευθεία καταλαβαίνει αμέσως το πρόβλημα προβολής και αποτύπωσης τής Γης. Πόσο μάλλον να λύσει το θέμα τής αναλογικότητας.

Εμείς σήμερα θα ασχοληθούμε με την «Γεωγραφική Υφήγηση», ένα οκτάτομο έργο, στο οποίο ο Πτολεμαίος δίνει οδηγίες γιά την σύνταξη 27 χαρτών τής Οικούμενης. Δηλαδή:

1. Δίνει λεπτομερείς μαθηματικές οδηγίες γιά την κατασκευή αυτών των χαρτών.

2. Παραθέτει ένα κατάλογο με πάνω από 7.000 τοπωνύμια με τα μήκη και τα πλάτη τους.

3. Εισάγει τη χρήση ενός πλέγματος συντεταγμένων, αυτό, που λέμε σήμερα μεσημβρινούς και παραλλήλους, γιά τον ακριβή προσδιορισμό τής κάθε πόλης.

4. Εξηγεί τον ρόλο τής Αστρονομίας στην Γεωγραφία και τη χρήση τού σφαιρικού αστρολάβου, που εκείνος επινόησε

5. Και τέλος δίνει και τον ορισμό τής Γεωγραφίας.


Ένα πλήρες εγχειρίδιο τού πώς να γίνεις χαρτογράφος άνευ διδασκάλου.


Πρόκειται γιά ένα κατανοητό και εύχρηστο εγχειρίδιο γιά οποιονδήποτε θέλει να ασχοληθεί με την Γεωγραφία και την σύνταξη χαρτών.

Η ιστορία θέλει το χειρόγραφο να χάνεται γιά πάνω από δέκα αιώνες και να επανεμφανίζεται στο Βυζάντιο. Με την ανα- κάλυψη τής τυπογραφίας,
η «Γεωγραφική Υφήγησις» Χάρτες τής Ευρώπης σχεδιασμένοι σύμφωνα με τις οδηγίες διαδίδεται και πάνω σ’ αυτό τού Πτολεμαίου στο έργο του «Γεωγραφική Υφήγησις»το έργο θα κτισθεί η σύγχρονη
Γεωγραφία μέχρι και το Google Earth.

Μέσα από το έργο του αυτό
ο Πτολεμαίος κωδικοποιεί συσσω- ρευμένη γνώση και κτίζει πάνω
σ’ αυτή. Πρόκειται για μιά προ- σωπικότητα και ένα έργο, που επηρεάζει την σκέψη και την επιστήμη μέχρι και σήμερα.

Προκειμένου να κατανοήσουμε την προσωπικότητά του ας εξετάσουμε γιά λίγο αυτό το εγχειρίδιο πιο αναλυτικά.

Μας παραθέτει οδηγίες για να συντάξουμε δέκα χάρτες τής Ευρώπης με δέκατο και τελευταίο
Χάρτης τής Ελλάδας χάρτη τής Ευρώπης, την Ελλάδα.
Τέσσερις χάρτες τής Αφρικής, δώδεκα τής Ασίας κι έναν χάρτη τής Οικούμενης. Σύνολο 27.







Επάνω: Χάρτες τής Αφρικής.
Αριστερά: Χάρτες της Ασίας.









Ο Πτολεμαίος ορίζει ωςΟικουμένη όχι μόνο τον γνωστό τότε κόσμο, αλλά τον κατοικημένο τότε κόσμο.

Εν γνώσει του λοιπόν, σχεδιάζει τη Γη των 180 μοιρών. Την μισή, δηλαδή. Γνωρίζει ως Οικουμένη το κομμάτι τής Γής, που φαίνεται στον διπλανό χάρτη.

Oρίζει την κατά μήκος έκταση τής Οικουμένης από τις Κανάριες νήσους, Η Οικουμένη τού Κλαύδιου Πτολεμαίου
18 μοίρες ανατολικά τού
Greenwich μέχρι τις Σήνες, την χώρα, απ’ όπου προέρχεται το μετάξι, την Κίναδηλαδή και καταλήγει στην «Χρυσή Χερσόνησο», όπως την αναφέρει, τήςΜαλαισίας.

Θεωρεί τον βορειότερο παράλληλο αυτόν, που περνά από τις Φερόες νήσους, πάνω από τη Σκωτία, στον 63ο παράλληλο βόρεια τού Ισημερινού και νοτιότερο άκρο το «Πράσον Ακρωτήριο» και την «Αγύσιμβα Χώρα» στον παράλληλο τής «Αντι-Μερόης», 16 μοίρες και 25 λεπτά νότια τού Ισημερινού. Περίπου μέχρι την Ναμίμπια. Μετά είναι η «Αντι-οικουμένη».

Όπως λέει ο Πτολεμαίος, στην «Αιθιοπία Εντός» είναι η «Χώρα αιθιόπων εν ή, πλείστοι ελέφαντες και ρινοκέροντες και τίγριδες». (Σ.σ. αιθίοψ=αυτός, που έχει μαύρο πρόσωπο, εκ τού αίθω).

Δέν έχει αρκετά στοιχεία γιά την «Αγύσιμβα Χώρα», παρ’ όλο, που αναφέρει, ότι εκεί συναγελάζονται ρινόκεροι. Καθοδηγεί όμως, ότι είναι λάθος να τοποθετούνται αιθίοπες νοτιότερα τού παραλλήλου τής Αντι-Μερόης και παροτρύνει τους μελετητές τής Γεωγραφίας του, να ερευνήσουν το θέμα περαιτέρω.

Ο Πτολεμαίος προτείνει ένα νέο σύστημα προβολής τής Γης. Προκειμένου να απεικονίσει την σφαιρική,
τρισδιάστατη Γη πάνω σε μιά μόνο επιφάνεια, καινοτομεί, και προτείνει τη λύση τής Κωνικής Προβολής. Παροτρύνει μάλιστα, τους μελετητές του, να χρησιμοποιούν είτε την Προβολή Α’ είτε την Β’ (βλ. παρακάτω εικόνες).








Έτσι, μπορεί να εφαρμόσει τις αστρονομικές του μετρήσεις και να τοποθετήσει με μαθηματική ακρίβεια γνωστές περιοχές και πόλεις πάνω στους χάρτες του.

Τις περιοχές, τις χώρες και τις πόλεις, ο Πτολεμαίος τις συνέλεξε από ταξιδι- ώτες. Παραθέτει στην «Γεωγραφική Υφήγηση», πάνω από 7.000 τοπωνύμια μαζί με τις συντεταγμένες τους, που έχει καθορίσει με αστρονομικές μετρήσεις.

Ο Πτολεμαίος καθιερώνει τη χρήση ενός καμπυλόγραμ- μου πλέγματος μεσημβρι- νών και παραλλήλων, προκειμένου να τοποθετήσει τα 7.000 τοπωνύμιά του σε αναλογικά διαστήματα πάνω στον χάρτη του.

Αυτό ακριβώς το σύστημα χρησιμοποιείται και σήμερα για τα GPS, το Google Earth και... τους πειρατές.

Η σχηματοποιημένη Οικουμένη τού Κλαύδιου Πτολεμαίου απεικονίζεται βάσει των οδηγιών του μαζί με τις ακριβείς θέσεις των τοπωνυμίων.












Ένας χάρτης τού 1908
από σχολικό βιβλίο,
που συντάχθηκε ακολουθώντας
τις οδηγίες τού Πτολεμαίου
και διδάσκει
την Γεωγραφία τής αρχαιότητας.




Τέλος, στο εγχειρίδιό του, ο Πτολεμαίoς μας δίνει και τον ορισμό τής Γεωγραφίας. Ορισμό, που κανείς μέχρι σήμερα δέν μπόρεσε να βελτιώσει, δηλώνοντας, ότι «Γεωγραφία είναι η σχηματική απεικόνιση τού γνωστού κόσμου μαζί με ό,τι αυτός περιλαμβάνει».

Και φυσικά, ο Πτολεμαίος κάνει και λάθη. Είναι τα λάθη, που επιβάλλουν τα μέσα, οι περιορισμοί και οι γνώσεις τής εποχής του. Από τα πιο εμφανή λάθη είναι, ότι θεωρεί, ότι η Μαλαισία συνδέεται διά ξηράς με την Αφρική. Κι ότι εκτείνει το μήκος τής Μεσογείου στο διπλάσιο σχεδόν τού κανονικού. Την μετρά στο «Διάφραγμα τής Οικουμένης» (Δικαίαρχος) στον παράλληλο, που περνά πάνω από την Ρόδο και την ορίζει στις 61,5 μοίρες έναντι των 42,5, που μετράται σήμερα.

Δέν θα κάνω λόγο όμως, γιά τον Πτολεμαίο με μοίρες, γεωγραφικά μήκη και πλάτη ή προβολές. Θα κοιτάξουμε τον Πτολεμαίο και την «Γεωγραφική Υφήγησή» του από μιά άλλη οπτική γωνιά: Ως έναν ερευνητή, που βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, έναν κωδικοποιητή τής γνώσης, έναν επιστήμονα με την κυριολεκτική έννοια τού όρου. Αυτού δηλαδή, που κτίζει πάνω στη ήδη υπάρχουσα γνώση.

Θα δούμε τί εκπροσωπεί, τί διδάσκει και γιατί είναι τόσο σημαντικός ο Πτολεμαίος. Με άλλα λόγια, ποιός είναι ο Πτολεμαίος;

Τι γνωρίζουμε; Σχεδόν τίποτε! Δέν υπάρχει βιογραφία του, δέν σώζεται καμμιά προτομή, δέν τον αναφέρει κανένας σύγχρονός του συγγραφέας. Ξέρουμε όμως, ότι η πρώτη του παρατήρηση έγινε το 127 μ.Χ. και η τελευταία το 141 μ.Χ.. Υπολογίζουμε λοιπόν, να γεννήθηκε κάπου το 90 μ.Χ. και γνωρίζουμε, ότι έζησε στην Αλεξάνδρεια.

Πάμε λοιπόν, να δούμε πού βρισκόμαστε. Βρισκόμαστε στην Αλεξάνδρεια, το 100 περίπου μ.Χ.. Η Αλεξάνδρεια είναι πιά, επαρχία τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Το χειρότερο ίσως γιά το γόητρο των αλεξανδρινών είναι, ότι αναπτύσσεται ραγδαία η βιβλιοθήκη τής Περγάμου.

Αλεξάνδρεια, 1ος αι. μ.Χ.

Για αιώνες οι αλεξανδρινοί αρνιόντουσαν
να προμηθεύσουν με πάπυρο την Πέργαμο, που αφθονούσε στις όχθες τού Νείλου. Έτσι, οι βιβλιοθηκάριοι τής Περγάμου επί βασιλείας Ευμένους τού Β’ (197-159 π.Χ.) οδηγήθηκαν στην ανακάλυψη νέου μέσου καταγραφής, την περγαμηνή.

Στην Αλεξάνδρεια τού Πτολεμαίου η περίφημη βιβλιοθήκη έχει καεί, μένει μόνο το Σεράπιο. Έχει οριστικά κλείσει η ελληνιστική περίοδος κι έχει αρχίσει η ρωμαϊκή. Έχει εκραγεί ο Βεζούβιος, έχει κτισθεί το Κολοσσαίο και ο Αδριανός έχει διαδεχθεί τον Τραϊανό, ως αυτοκράτορας τής Ρώμης.

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος ζει και εργάζεται στο Μουσείο τής Αλεξάνδρειας. Εκεί, εδώ και 400 χρόνια, από την εποχή τού Πτολεμαίου τού Λάγου, που συνέλαβε την ιδέα τού Μουσείου, παρέχεται στους μελετητές στέγη, τροφή και σύνταξη γιά τα γεράματά τους, προκειμένου να μελετούν, χωρίς καμμία υποχρέωση απέναντι στο κράτος. (Ούτε δημοσιεύσεις, ούτε impact factors. Χωρίς καμμία ανταπόδοση). Είναι ένα είδος Ερευνητικού
Το Μουσείο τής Αλεξάνδρειας Κέντρου, που θα λέγαμε σήμερα, εκεί,
όπου υπηρετούνται οι Μούσες.

Στο Μουσείο έχει μελετήσει Γεωμετρία ο Ευκλείδης, Φυσική ο Αρχιμήδης, και Ποίηση ο Καλλίμαχος. Εδώ κληροδότησε και την βιβλιοθήκη του οΑριστοτέλης. Εδώ έχει στηθεί το πρώτο εργαστήριο ανατομίας από τονΗρόφιλο. Εδώ έχει συγκροτηθεί και η περίφημη βιβλιοθήκη.

Σε μεταγενέστερες αναφορές φέρεται ο Καλλίμαχος να έχει καταγράψει 400.000 μικτούς παπύρους και 90.000 αμιγείς, επιπλέον των 42.000, που βρισκόντουσαν στο Σεράπιο. Είναι όμως αδύνατον να υπολογιστεί ο ακριβής αριθμός των παπύρων, που είχαν εναποτεθεί προς χρήση των μελετητών.
Η βιβλιοθήκη αυτή καθ’ εαυτή ήταν και το ισχυρότερο θέλγητρο γιά την προσέλευση των μελετητών.

Θα έχετε ακούσει γιά τις ανορθόδοξες μεθόδους, που χρησιμοποιήθηκαν, προκειμένου συνεχώς να εμπλουτίζονται τα ράφια της. Όλα τα πλοία π.χ., που ελλιμενίζονταν στο λιμάνι τής Αλεξάνδρειας, ήταν υποχρεωμένα να υποστούν έρευνα όχι για λαθρεμπόριο, αλλά γιά πάπυρους. Ή, ότι, όταν ο Πτολεμαίος ο Γ’ έγραψε επιστολή προς όλους τους ηγεμόνες τού κόσμου ζητώντας να δανειστεί βιβλία τους, οι αθηναίοι ανταποκρίθηκαν. Τού έστειλαν κείμενα τούΕυριπίδη, τού Σοφοκλή και τού Αισχύλου. Σε όλες τις περιπτώσεις τα κείμενα αντιγράφτηκαν και τα αντίγραφα επιστράφηκαν, ενώ τα πρωτότυπα αρχειοθετήθηκαν στην βιβλιοθήκη.




Χαρακτηριστικό τής οργάνωσης είναι, ότι όλοι αυτοί οι πάπυροι είναι καταλογογραφημένοι και ταξινομημένοι κατά θέμα, ώστε η βιβλιοθήκη να λειτουργεί ως ένα αποθετήριο γνώσης τού κλασικού κόσμου. Τα βιβλία ή εν προκειμένω οι πάπυροι είναι η μνήμη των ανθρώπων.

Τη γνώση αυτή θα μπορούν οι μελετητές να ανασύρουν, να συνθέσουν και να συνδυάσουν, προκειμένου να απαντήσουν στα ερωτήματα προς αναζήτηση τής αλήθειας.

Ο Ευκλείδης, ας πούμε, τί να την κάνει την ποίηση; Χρειάζεται να βρει μέσα σ’ όλα αυτά τα ράφια γεωμετρικές αναφορές.

Ποιά είναι όμως, αυτά τα ερωτήματα, που αναζητούν
απαντήσεις εκείνη την εποχή; Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι τα ερωτήματα είναι φιλοσοφικά. Τί είναι το σύμπαν; Πεθαίνει η ψυχή; Τί είναι καλό και τί κακό; Ένας ο θεός ή πολλοί;

Όχι, ότι δέν ασχολούνται με προβλήματα Φυσικής ή Μαθηματικών, αλλά αν κάτι καθορίζει την σκέψη είναι η Φιλοσοφία. Σε όλες τις επιστημονικές αναζητήσεις παρεμβαίνουν φιλοσοφικά ερωτήματα.

Όσον αφορά την δική μας ιστορία, τον Πτολεμαίο τον απασχολεί πώς τετραγωνίζεται ο κύκλος. Πώς απεικονίζεις κάτι σφαιρικό, τρισδιάστατο σε μιά μόνο επίπεδη επιφάνεια;

Ο Πτολεμαίος το λύνει και είδαμε τις προβολές του. Αλλά ας δούμε τί γνωρίζει και το λύνει:

Ξέρει, ότι η Γη είναι σφαιρική. Το έχει λύσει αυτό το ερώτημα οΑριστοτέλης 350 χρόνια π.Χ., όταν καταγράφει, ότι τα πλοία, που αποπλέουν από το λιμάνι τής Αλεξάνδρειας, χάνονται στον ορίζοντα σιγά σιγά. Αν η Γη είχε οποιοδήποτε άλλο σχήμα τότε κάποια στιγμή, το πλοίο ξαφνικά θα χανόταν. Υπερθεματίζει ο Αριστοτέλης παρακινώντας μας να παρατηρήσουμε την έκλειψη τής Σελήνης. Η σκιά, που διαγράφεται, είναι η προβολή τής Γης πάνω στη Σελήνη. Αυτή η σκιά είναι ελλειπτική διαμορφώνοντας ημικύκλια. Σε όλες τις φάσεις τής Σελήνης βλέπουμε μικρά ημικύκλια. Άρα η Γη είναι σφαιρική.

Γνωρίζει ακόμα ο Πτολεμαίος από τους σουμέριους, ότι ο κύκλος διαιρείται σε 360 μοίρες από τους βαβυλώνιους. Και γνωρίζει, ότι υποδιαιρείται σε 60 λεπτά.

Εκατό χρόνια πριν από την εποχή, που ζει ο Πτολεμαίος, βυθίζεται και το πλοίο, που μεταφέρει τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Ο μηχανισμός αυτός, όπως ίσως γνωρίζετε, είναι ένα πολύπλοκο αέναο ημερολόγιο, που υποδεικνύει την πορεία τού Ήλιου και τής Σελήνης, τού Ζωδιακού Κύκλου, τις εκλείψεις, μέχρι και τις ημερομηνίες των Ολυμπιακών Αγώνων. Μπορεί ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, που τώρα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο, να είναι ο μοναδικός, που διασώζεται, είναι όμως βέβαιο, ότι δέν ήταν ο ένας και μοναδικός στην εποχή του. Το πλοίο μετέφερε την γνώση, που ήδη κατείχαν, σε άλλους τόπους.

Γνωρίζει και την περιφέρεια τής Γης από τονΕρατοσθένη, ο οποίος με λογική σκέψη, με απλά για την εποχή του μαθηματικά, και χωρίς ποτέ να φύγει από την Αλεξάνδρεια, υπολογίζει την περιφέρεια τής Γης σε 252.000 στάδια, περίπου δηλαδή 42.000 χλμ. (μεταξύ 39-46.000 χιλιόμετρα) και λέμε περίπου, διότι τα στάδια είναι μονάδα μέτρησης, που διέφερε από πόλη σε πόλη και από εποχή σε εποχή.

Παίρνοντας ένα μέσο όρο μπορούμε να πούμε με ασφάλεια, ότι ο Ερατοσθένης έχει πέσει έξω 2.000 χλμ.. Η πραγματική περιφέρεια τής Γης είναι σαράντα χιλιάδες εβδομήντα πέντε χιλιόμετρα. 40.075. (Διαβάστε στην : Πώς από ένα πηγάδι μέτρησε την περίμετρο τής Γης).

Ο Πτολεμαίος έχει μελετήσει τον Αρίσταρχο τον Σάμιο, τον Ίππαρχο και τους Πυθαγόρειους, που προτείνουν το Ηλιοκεντρικό Σύστημα, αλλά εκείνος επιλέγει το Γεωκεντρικό Σύστημα, που προτείνει ο Αριστοτέλης.

Ο Πτολεμαίος γράφει την «Τετράβιβλο», όπου εξετάζει τις επιδράσεις των πλανητών και των αστερισμών στην ανθρώπινη φύση.

Την «Οπτική», ένα πεντάτομο έργο, όπου εξετάζει φαινόμενα οφθαλμαπάτης και διάθλασης.

Τα «Αρμονικά», ένα τρίτομο έργο, όπου εξετάζει πώς επιδρούν οι μουσικές αρμονίες σε φυσικά φαινόμενα και στα ανθρώπινα συναισθήματα.

Το μεγαλειώδες έργο του «Μαθηματική Σύνταξις» με τις αστρονομικές του παρατηρήσεις, καθώς και την εφεύρεσή του, τού σφαιρικού αστρολάβου.

Είναι λοιπόν, πολυμαθέστατος. Διαβάζει, μελετάει αλλά βασικά κουβαλάει μέσα του έναν πολιτισμό και μια γνώση αιώνων.

Κατά τον ελληνιστικό κόσμο, η Γεωγραφία είναι μιά φιλοσοφική και γεωμετρική μελέτη τής οικούμενης. Διότι η ιδέα, που την διέπει, είναι, πως ό,τι είναι κάτω, είναι και πάνω. Κι αυτό είναι, που μας ενδιαφέρει. Από πού προήλθαμε; Ποιοί είμαστε; Πώς είναι το σύμπαν;

Για την ρωμαϊκή αυτοκρατορία, προτεραιότητα είναι να διασφαλιστεί η ίδια η αυτοκρατορία, η Imperium Romanum. Μέχρι τότε, στην κάθε πόλη-κράτος η κοινωνία «αυτό-θεσμίζεται», «αυτοκυβερνάται». Αυτό σημαίνει, ότι η ίδια ορίζει τους νόμους της, η ίδια μπορεί και να τους μεταβάλλει ανάλογα με τις ανάγκες της και τις περιστάσεις. Αυτό την οδηγεί στην αυτονομία και την αυτοτέλεια. Ακόμη και ο Μέγας Αλέξανδρος, που κατέκτησε σχεδόν όλο τον γνωστό τότε κόσμο, ενοποίησε αυτόνομες πόλεις-κράτη.

Αντίθετα, επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η ιδέα τού κράτους τής Ρώμης απέκλειε την ισότητα με άλλους λαούς και ο αυτοκράτορας ήταν η πηγή πάσης εξουσίας. Έτσι συντάσσεται και το περίφημο Ρωμαϊκό Δίκαιο. Τότε γίνονται και τα μεγαλειώδη δημόσια έργα, που κατασκευάζονται απανταχού τής αυτοκρατορίας. Από τα τείχη τού Αδριανού στη Σκωτία μέχρι το θέατρο τού Αντώνιου Πίου στό Αμμάν.

Εκεί λοιπόν, ανάμεσα, στέκεται ο Κλαύδιος Πτολεμαίος και ισορροπεί μεταξύ θεωρητικού και πραγματιστικού.

Κατά την ρωμαϊκή περίοδο, οι Γεωγραφία είναι ένα εργαλείο. Απεικονίζει την Αυτοκρατορία του Κόσμου. Μετονομάζεται σε Imperium Orbis Terrarum. Και στις ακραίες της εκφορές, η Ρώμη και ο Κόσμος εννοούνται ως ταυτόσημα. Οι χάρτες είναι χρήσιμοι, γιά να πάμε από τη Ρώμη να κατακτήσουμε άλλους τόπους. Θέλουμε να ξέρουμε πώς θα πάμε, πού θα στρατοπεδεύσουν τα στρατεύματα, τί εμπόδια θα συναντήσουμε. Εξ ου και η Peutingeriana, μιά σχεδόν γραμμική απεικόνιση τού κόσμου.







O χάρτης τού Peutinger είναι ένας ρωμαϊκός οδικός χάρτης, ένα cursus publicus
(δημόσιος δρόμος) με αποστάσεις, χάνια, δημόσια λουτρά, βουνά και λιμάνια,
που το αρχέτυπό του χρονολογείται στα τέλη τού 1ου μ.Χ. αιώνα.



Μιά ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια γιά την Peutingeriana και την αποτελε- σματικότητα, όταν συμπράττουν διαφορετικές επιστήμες είναι, το ότι στην Peutingeriana απεικονίζεται ένα παλάτι στη τοποθεσία Oplontis (βλ. παραπάνω χάρτη δεξιά), άγνωστο, που δέν μπορούσαν να το ταυτίσουν. Ολόκληρη αυτή η περιοχή καταστράφηκε από τον Βεζούβιο το 79 μ.Χ.. Μόλις το 1964, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν το παλάτι τής Peuitingerianas -γνωστό και ως βίλα Α- δέκα μέτρα κάτω από την επιφάνεια και το ταύτισαν ως κατοικία τής Ποππαίας Σαβίνας, δεύτερης συζύγου τού Νέρωνα.

Κοιτάξτε όμως, την διαφορά ιδεολογίας ελληνιστικού και ρωμαϊκού κόσμου σε μιά μόνο περιοχή. Στις εικόνες δεξιά, πάνω είναι η Κρήτη τού Πτολεμαίου από τον Λατινικό Κώδικα 32 τού 15ου αιώνα και κάτω είναι πάλι η Κρήτη, όπως απεικο- νίζεται στην Peutingeriana τής ιδίας περίπου εποχής.

Ο Πτολεμαίος ζει σ’ αυτή τη στροφή τής Ιστορίας, σ’ αυτή τη στροφή ιδεολογίας, τρόπου σκέψης. Συνδυάζοντας την κλασική του μόρφωση με την νέα πνοή
πραγμάτων παρουσιάζει μιά πρακτική εφαρμογή τής Φιλοσοφίας. Τετραγωνίζει κατά κάποιο τρόπο τον κύκλο. Παρουσιάζει χάρτες τής Οικούμενης, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν πρακτικά αλλά που αντανακλούν την βαθεία κλασική του μόρφωση.

Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας τελικά καταστράφηκε και το έργο τού Πτολεμαίου έπεσε στην αφάνεια και χάθηκε. Κατά τον Μεσαίωνα, κάποιοι ελάχιστοι λόγιοι γνωρίζουν την «Γεωγραφική Υφήγηση». Ο κόσμος όμως, έχει αλλάξει. Η ανθρωπότητα ασχολείται με αυτοκρατορίες, σταυροφορίες και την ερμηνεία τής Βίβλου. Έχει αποστρέψει το βλέμμα της από μεγάλο μέρος τής κλασικής γραμματείας.

Οι χάρτες, που επικρατούν, είναι οι περίφημοι Τ-Ο maps και είναι περισ- σότερο εκκλησιαστικοί, παρά επι- στημονικοί. Η Οικουμένη είναι ένας δίσκος, το Ο. Με την Ασία πάνω, την Ευρώπη αριστερά και την Αφρική δεξιά, τα τρία μέρη τής Οικουμένης, όπως αυτά αποδόθηκαν στους γιους τού Νώε, τον Σήμ, τον Χάμ και τον Ιάφεθ. Τις χωρίζει ο Νείλος, ο Δόν και η Μεσόγειος, που σχηματίζουν το Τ.

Έτσι, το χειρόγραφο τού Πτολεμαίου χάνεται και αναδύεται τον 13ο αιώνα. Τότε, επί αυτοκράτορος Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου (1282-1328), ο Μάξιμος Πλανούδης, ένας μοναχός τής Μονής τής Χώρας, βρίσκει ένα αντίγραφο τής «Γεωγραφικής Υφήγησης» τού Κλαύδιου Πτολεμαίου. Ο ελληνικός κώδικας, που σώζεται στη βιβλιοθήκη τού Βατικανού, ο ονομαζόμενος Ουρμπινάτος 82, πιστεύεται, ότι ήταν αυτό ακριβώς το αυτοκρατορικό αντίγραφο τού Ανδρόνικου.

Πολύ μελάνι έχει χυθεί και συνεχίζεται, γιά το αν ο Πτολεμαίος είχε περιλάβει στην «Γεωγραφική Υφήγηση» χάρτες κι αν αυτοί περιλαμβάνονταν στο χειρόγραφο, που ανακάλυψε ο Πλανούδης ή αν τους συνέταξε ο ίδιος ο Πλάνουδης, αλλά αυτό δέν είναι το θέμα μας σήμερα.

Στη συνέχεια λοιπόν, αυτής τής ανακάλυψης τού χειρογράφου τής Γεωγραφίας ένας χείμαρος αντιγράφων παράγεται. Πάνω από σαράντα ελληνικά αντίγραφα διασώζονται και χρονολογούνται μεταξύ τού 13ου - 15ου αιώνα.

Ο 13ος αιώνας είναι ένας αιώνας αντιπαλότητας μεταξύ Δύσης και Ανατολής με αποτέλεσμα την κατάλυση τής βυζαντινής αυτοκρατορίας. Έτσι, η δύση έρχεται σε επαφή με την βυζαντινή λογιοσύνη. Ο 13ος αιώνας όμως, αποτελεί και την απαρχή τής μεταστροφής τής σκέψης προς την κλασική γραμματεία και τα συγγράμματα τής αρχαιότητας σε ευρύτερο βαθμό.

Ένα αιώνα σχεδόν μετά από την ανακάλυψη τού πρώτου χειρόγραφου, το 1397, ο Εμμανουήλ Χρυσολωράς, ένας λόγιος από την Κωνσταντινούπολη, μεταφέρει ένα χειρόγραφο τής Γεωγραφίας στη Φλωρεντία. Εκεί αρχίζει την εργασία τής μετάφρασής του στα λατινικά. Η μετάφραση θα ολοκληρωθεί από τον Giacobo d’ Angelo το 1406 και θα κυκλοφορήσει αρχικά χωρίς χάρτες και από το 1415 με χάρτες.

Με την εφεύρεση τής τυπογραφίας, το έργο τού Κλαύδιου Πτολεμαίου θα γνωρίσει τέτοια διάδοση, που μόνο με την Βίβλο θα μπορεί να συγκριθεί. Η πρώτη έντυπη έκδοση, είκοσι χρόνια μόνο από την εφεύρεση τής τυπογραφίας (περίπου το 1452) γίνεται στη Βιτσέντζα το 1475 και είναι εκείνη τού Giacobo d’ Angelo χωρίς χάρτες, ενώ δύο χρόνια μετά, η έκδοση τής Μπολώνιας θα είναι η πρώτη, που θα περιλαμβάνει χάρτες. Μέσα σε δεκαπέντε χρόνια, έως το 1490 μόνο, θα γίνουν επτά εκδόσεις σε πέντε διαφορετικές πόλεις.

Η εκδοτική επιτυχία τής Γεωγραφίας τού Πτολεμαίου αποδίδεται σε δύο λόγους:

Αφ΄ενός το Βατικανό, που εδώ και αιώνες έχει ενστερνισθεί την γεωκεντρική αστρονομική ιδεολογία, βρίσκει έναν επιστημονικό σύμμαχο, που να την ενισχύει. Έτσι, ενθαρρύνει τις διάφορες εκδόσεις του, αλλά και τον εμπλουτισμό του με νέους χάρτες, επιπλέον των αρχικών 27. Τις περίφημες Tabulae novae.

Ο δεύτερος λόγος τής εκδοτικής επιτυχίας είναι η στροφή τής ευρωπαϊκής σκέψης προς τους αρχαίους συγγραφείς. Η Αναγέννηση έχει στρέψει πλέον, το ενδιαφέρον της στις κλασικές πήγες.

Τέλος, η τυπογραφία, συμβάλει δραστικά, διότι εκδημοκράτισε τη μάθηση και την διάδοση των ιδεών.

Είδαμε κάποια από τα λάθη τού Πτολεμαίου συνοπτικά, τα οποία επαναλαμβά- νονται στις μεταγενέστερες εκδόσεις. Και μπορεί ο Κολόμβος να μην ξεκινούσε ποτέ το ταξίδι γιά την Ινδία (1492-1503) αν γνώριζε πόσο έξω είχε πέσει ο Πτολεμαίος στις μετρήσεις του. Και μπορεί ο Γαλιλαίος να είχε αποφύγει την καταδίκη (το 1641), όταν αναφωνούσε «κι όμως γυρίζει» αν ο Πτολεμαίος είχε επιλέξει το ηλιοκεντρικό σύστημα, που πρότειναν οι Πυθαγόρειοι και ο Αρίσταρχος.

Ο Πτολεμαίος όμως, είναι ο πρώτος επιστήμονας τής Γεωγραφίας. Επιστήμη είναι όρος, που χρησιμοποιείται γιά πρώτη φορά τον 19ο αιώνα και ορίζεται διεθνώς ως: η ορθολογική και μεθοδική έρευνα τού επιστητού και το σύνολο των συστηματοποιημένων γνώσεων, που προέρχονται από αυτή. Και αυτό ακριβώς έκανε ο Πτολεμαίος. Οργάνωσε την γνώση, που τού παρείχε η βιβλιοθήκη τής Αλεξάνδρειας, την κωδικοποίησε. Ορθολογικά και με μεθοδικότητα επιβεβαιώνει τα συμπεράσματά του και καταλήγει παροτρύνοντας τον μελετητή να συνεχίσει, να βελτιώσει και να κτίσει πάνω στο έργο του.
Ο Πτολεμαίος, διαβάζει, μελετάει. Εφαρμόζει αυτά, που πλέον ξέρει και βγάζει κάποια συμπεράσματα. Εν προκειμένω, πώς απεικονίζεται η Οικουμένη. Τα συμπεράσματα αυτά τα ελέγχει επανειλημμένα κι όποιος θέλει μπορεί βάσει των μαθηματικών και αστρονομικών αποδεκτών κανόνων, που παραθέτει, να φτάσει στα ίδια συμπεράσματα.

Επιπλέον παρακινεί μελλοντικούς μελετητές τής «Γεωγραφικής Υφήγησης» να προσθέσουν και να διορθώσουν δικά τους συμπεράσματα.

Όλα όσα γνωρίζει και χρησιμοποιεί ο Πτολεμαίος είναι αποσπασματικές γνώσεις άλλων. Όπως είδαμε, ο Αριστοτέλης τού έμαθε την σφαιρικότητα τής Γης, ο Ερατοσθένης τού μέτρησε την περιφέρειά της, μέχρι και την έννοια των παραλλήλων και μεσημβρινών την χρησιμοποιεί από το έργο τού Ίππαρχου. Το μόνο, που πραγματικά ανακαλύπτει ο ίδιος, είναι ο σφαιρικός αστρολάβος. Όλη η υπόλοιπη γνώση προϋπάρχει, αλλά ο Πτολεμαίος έχει την δυνατότητα τής σύνθεσης και κτίζει πάνω σ’ αυτή παρουσιάζοντας την σφαιρική Γη πάνω σε μιά επίπεδη επιφάνεια χωρισμένη σε κανονικά διαστήματα όπου οι πόλεις / τα σημεία, απέχουν αναλογικά. Έκανε την ανθρωπότητα μέχρι και σήμερα, να βλέπει ανύπαρκτους κύκλους να περιβάλουν την Γη. Από τον Ισημερινό μέχρι τον τροπικό τού Καρκίνου.

Αν η Βιβλιοθήκη τής Αλεξάνδρειας είχε και έχασε την μνήμη των ανθρώπων
ο Πτολεμαίος με την «Γεωγραφική Υφήγηση» κωδικοποίησε και διέσωσε ένα μεγάλο μέρος αυτής τής μνήμης.

Έζησε σε ένα σταυροδρόμι ιδεολογίας, τού ελληνιστικού και τού ρωμαϊκού. Μεταξύ τού «όπως κάτω, έτσι και πάνω» και τού αυτοκρατορικού επεκτατισμού. Μεταξύ τού τετραγωνισμού τού κύκλου και τής γραμμικής αναπαράστασης τού κόσμου. Ο Πτολεμαίος, κατά μία έννοια, μετουσίωσε την Φιλοσοφία σε επιστήμη.

Δέν έχει καμμία σημασία αν το GPS τού αυτοκινήτου μας ή και τού σομαλού πειρατή μας είναι πιό ακριβή από τις συντεταγμένες τού Πτολεμαίου. Σημασία έχει, ότι ο Κλαύδιος Πτολεμαίος είναι και παραμένει ο πρώτος επιστήμονας γεωγράφος, που κωδικοποίησε, «ψηφιοποίησε» αν θέλετε, τη γνώση και έθεσε τις βάσεις γιά τη σύγχρονη χαρτογραφία.


Σημειώσεις:
Το παραπάνω κείμενο είναι από διάλεξη τής κ. Αρτέμιδος Σκούταρη στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στις 28 Ιανουαρίου 2014.
Η κ. Σκούταρη είναι διευθύντρια τού Ιδρύματος Sylvia

ΠΗΓΗ