Τα τελευταία χρόνια δημοσιεύονται άρθρα σε περιοδικά, εφημερίδες καθώς και βιβλία που μιλούν για την ύπαρξη δικτύου υπόγειων στοών στην Αθήνα. Ειδικά όσον αφορά στις στοές, έχει αναπτυχθεί μια φιλολογία ιδιαίτερα γοητευτική που φαίνεται να έχει εξάψει το ενδιαφέρον του κόσμου.
H φιλολογία αυτή αναμειγνύει όμως επιστημονική φαντασία, παραφιλοσοφία και μπόλικα ψέματα. Αναπτύσσει τη θεωρία σύμφωνα με την οποία η πρωτεύουσα διαθέτει τεράστιο δίκτυο στοών, σηράγγων, περασμάτων και διαδρόμων που ενώνονται μεταξύ τους και διατρέχουν χιλιομετρικές αποστάσεις στο υπέδαφος του λεκανοπεδίου.
Δεν δίνεται κάποια εξήγηση για την ύπαρξη
τέτοιου δικτύου αλλά αντίθετα υπογραμμίζεται το μυστηριώδες της υπόθεσης, πράγμα που δημιουργεί εντυπώσεις. Είναι γεγονός ότι συχνά αγνοούμε τι μπορεί να επιφυλάσσει το υπέδαφος και γενικότερα οι υπόγειοι χώροι μιας ιστορικής πόλης σαν την Αθήνα, όμως καλό είναι να δημιουργήσουμε κάποια κριτήρια τα οποία θα μας βοηθήσουν να αναλύσουμε την κατάσταση προκειμένου να γνωρίσουμε καλύτερα τι διαβάζουμε και τι πραγματικά υπάρχει.
H έκρηξη του ενδιαφέροντος για την “Υπόγεια Αθήνα” (και κατ’ επέκταση άλλων περιοχών) συνέβη με την έναρξη των εργασιών για την κατασκευή των υπόγειων στοών του Μετρό. Καθώς έρχονταν στο φως αρχαιολογικά ευρήματα, αναπτυσσόταν ένα πρωτοφανές ενδιαφέρον για ένα κομμάτι της ιστορίας μας, που ήταν παντελώς άγνωστο. Νεκροταφεία, λουτρά, οικίες, αρχαιολογικά στρώματα και υδραυλικά έργα, από καιρό θαμμένα κάτω από τόνους χώματος, έρχονταν στην επιφάνεια και μαζί με αυτά και το ενδιαφέρον για μια Αθήνα υπόγεια, ξεχασμένη. Όσο περισσότερο ο μετροπόντικας και οι αρχαιολόγοι δούλευαν και γέμιζαν αποθήκες με ευρήματα κάθε είδους, τόσο περισσότερο δημοσιογράφοι και συγγραφείς προκαλούσαν το κοινό να μάθει τι υπάρχει “από κάτω”. Παράλληλα βγήκαν ξανά στην επιφάνεια μνήμες παλιών ή αρχαίων υπόγειων χώρων, καταφυγίων και θαμμένων υδραγωγείων, που αποτελούσαν θαυμάσιο υλικό για κάποιους ικανούς εργολάβους του φανταστικού. Έτσι γεννήθηκε, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που γεννιούνται οι urban legends (ή αστικοί μύθοι επί το ελληνικότερον), ένας ωραίος και μαγευτικός μύθος: αυτός της υπόγειας, γεμάτης μυστικά Αθήνας.
Έτσι λοιπόν με την έναρξη των εργασιών του Μετρό άρχισε να αποκαλύπτεται μία άλλη, υπόγεια Αθήνα. Κάτω από την επιφάνεια βρίσκονται νεκροταφεία, σπήλαια, υδραγωγεία και καταφύγια που χρονολογούνται χιλιετίες πριν, από τη γέννηση του Χριστού έως και τον 21ο αιώνα. Πολλά νεκροταφεία στην Αθήνα κατασκευάζονταν υπόγεια για να προστατεύονται από καταστροφές, είτε φυσικές είτε πολεμικές. Συνήθως τοποθετούνταν κάτω από εκκλησίες και εκτός από τα λείψανα, φυλάσσονταν και εκκλησιαστικά σκεύη.
 | |
Ο ναός του Σωτήρα Λυκοδήμου η όπως είναι γνωστή η Ρώσικη εκκλησία στην οδό Φιλελλήνων.. |
 |
| Το υπόγειο βαπτιστήριον της Αγίας Μαρίνας στη Θησείο: Φωτ Παν. Δευτεραίος |
Σήραγγες υδραγωγείων
Έχουμε ιστορικές μαρτυρίες αλλά και απτές ενδείξεις ότι το υπέδαφος της Αθήνας φιλοξένησε από αρχαιοτάτων χρόνων στοές και σήραγγες υδραγωγείων. H ξηρότητα και η έλλειψη επιφανειακών υδάτων του λεκανοπεδίου δημιούργησε την ανάγκη μεταφοράς του νερού από μακριά, άλλοτε από πηγές των γύρω βουνών, άλλοτε από υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες που υπάρχουν σε μεγάλο βάθος. Από τη μυθολογική εποχή του Θησέα έως και την Τουρκοκρατία, στην Αθήνα χτίζονταν στοές που χρησίμευαν σαν αγωγοί των διαφόρων υδραγωγείων. Εδώ έχουμε πράγματι ένα μεγάλο και πλούσιο δίκτυο στοών. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο ήταν ένα τόσο άρτια σχεδιασμένο δίκτυο υδροδότησης, ώστε χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία έως το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Ξεκινώντας από τη Δεκέλεια και καταλήγοντας στην Πλατεία Δεξαμενής του Κολωνακίου, διανύει εναέριες επιφανειακές, αλλά κυρίως υπόγειες διαδρομές και αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό θαύμα. H αντοχή του στους αιώνες το καθιστά το μοναδικό αρχαίο λειτουργικό μνημείο που εξυπηρέτησε για δύο περίπου χιλιετίες την πρωτεύουσα. Το δίκτυό του εμπλουτίστηκε σε διαφορετικές χρονικές περιόδους με βοηθητικές σήραγγες τροφοδοσίας οι οποίες σχηματίζουν κάτω από την πόλη έναν αληθινό ιστό αράχνης.
Το μέγιστο βάθος των υπόγειων στοών του φτάνει τα 40 μέτρα από την επιφάνεια του εδάφους και το ύψος των πιο καλοδιατηρημένων από αυτές είναι 1.70 μ. ενώ το πλάτος 50-60 εκατοστά. Η κάθοδος στις στοές γινόταν μέσω φρεατίων συντήρησης που υπήρχαν σε τακτά μεταξύ τους διαστήματα. Σήμερα δεν είναι δυνατόν, να παρακολουθήσουμε τις στοές του Αδριάνειου Υδραγωγείου επειδή σε πολλά σημεία έχουν καταρρεύσει ή φράξει από τη λάσπη. Σε μερικά σημεία η λάσπη είναι τόσο παχιά που δεν επιτρέπει τη διέλευση ανθρώπων.
Στο κέντρο της Αθήνας οι καταστροφές που υπέστησαν οι στοές του Αδριάνειου και άλλων υδραγωγείων ήταν οι μεγαλύτερες. Ότι δεν άγγιξαν οι χιλιετίες το εκθεμελίωσαν πενήντα χρόνια αυθαιρεσιών, άκαιρων δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομήσεων και έργων. Πλήθος άλλων μικρότερων υδραγωγείων χαράζει το υπέδαφος. Του Βουνού στον Ιλισό, που ενώνει την Καισαριανή με το Μετς και τα Πετράλωνα, του Εθνικού Κήπου, που αποτελεί σύνδεσμο μεταξύ του Αδριάνειου και του υδραγωγείου του Λουτρού στην περιοχή της Αγγλικανικής Εκκλησίας, το υδραγωγείο της Αγίας Τριάδας Κεραμεικού και εκείνο της Αρχαίας Αγοράς. Όπου το έδαφος ήταν μαλακό, οι σήραγγες χτίζονταν με πλάκες, πέτρες ή και πλίνθους επιχρισμένες. Αντίθετα όπου ήταν σκληρό και στέρεο σκαλιζόταν στον ίδιο τον βράχο.
.jpg) |
| ΜΕΡΌΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΔΡΙΑΝΕΙΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΊΟ ΣΕ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ |
 |
| Αδριάνεια Δεξαμενή. |
 |
| Λυκαβηττός -Πάνω στο λόφο και κάτω από την κορυφή του, βρίσκεται το παλιό γερμανικό πολυβολείο, στο οποίο οδηγεί ένα πολύ μικρό τούνελ σκαμμένο στο βράχο. Διακρίνεται πάνω δεξιά στο βράχο από την αρχή των σκαλοπατιών, στην περιοχή του παρκινγκ του θεάτρου. Το πολυβολείο αυτό που σώζεται μέχρι σήμερα, σε παλαιότερες εποχές εξαπέλυε -όπως και το κανόνι που έβγαινε μέσα από τη “φωλιά” του καταφυγίου- πυροβολισμούς στους εορτασμούς των εθνικών επετείων, ενώ κάποια στιγμή είχε γίνει και προσπάθεια αξιοποίησης και ανάδειξής του (με προβολείς κ.λπ.). Σήμερα η μικρή στοά του είναι εγκαταλειμμένη και γεμάτη με σκουπίδια..www.silvercity.gr/
Σπήλαια και φυσικές κοιλότητες
Το υπέδαφος της Αθήνας είναι καρστικό και διατρέχεται από πολυάριθμες υδροφόρες φλέβες, περιέχει εσωτερικά ανοίγματα και κοιλότητες. Αυτές χρησίμευσαν ιδιαίτερα στους κατασκευαστές των υδραγωγείων για την ευκολότερη διάνοιξη και στερέωση των σηράγγων τους. Συχνά έχουμε την εντύπωση ότι το υπέδαφος είναι το ίδιο συμπαγές και ομοιόμορφο με την επιφάνεια, λησμονώντας ότι σπηλιές και κενά υπάρχουν παντού, ακόμη περισσότερο στα εδάφη με βραχώδη μορφολογία όπως αυτό της Αθήνας. Αν μπορούσαμε να δούμε το υπέδαφος, θα μας συγκλόνιζαν τα μεγάλα ανοίγματα και τα βάραθρα που έχουν σκαφτεί και διαμορφωθεί από παλαιές κοίτες υπόγειων ποταμών και ρυακιών.
H αρχαία ελληνική μυθολογία αναφέρει ότι μια από τις εισόδους του Άδη βρισκόταν κάτω από τον λόφο του Ίππιου Κολωνού και ότι από εκεί κατέβηκε και ο ίδιος ο Οιδίπους. Ένα ιερό αφιερωμένο στις θεές του Κάτω Κόσμου στις Ερινύες-Ευμενίδες υπήρχε εκεί που οροθετούσε τον επίγειο κόσμο με το έρεβος του υπεδάφους. Στον Κολωνό υπάρχει όντως μια είσοδος σε κάποιο βαθύ χάσμα που έδωσε τη φήμη του στις λατρείες των αρχαίων. Σε αυτό αναφέρονται οι Γ. Kαστριώτης και I. Σβορώνος, ενώ ο A. Φιλαδελφεύς υποστήριζε ότι το άνοιγμά του βρισκόταν κάτω από κτίσμα της οδού Ιωαννίνων στις αρχές του εικοστού αιώνα.
|
 |
| ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ 1880
Τα βαραθρώδη σπήλαια του Λυκαβηττού είναι ένα ακόμη δείγμα μεγάλων υπόγειων κοιλωμάτων. O ναός των Αγίων Ισιδώρων τα σηματοδοτεί και τα φράζει, ενώ παλιοί θρύλοι των Αθηνών τα συνδέουν με άλλα σπήλαια της περιοχής της Κυψέλης και του Γαλατσίου. Πολλά από αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή μεγάλων καταφυγίων, αποθηκών του στρατού και πολυβολεία. Και άλλοι λόφοι της πόλης διαθέτουν φυσικά σπήλαια, όπως ο Αρδηττός, ο λόφος του Αγχεσμού, η Ακρόπολη, που η λαϊκή φαντασία τα συνδέει με περίεργα περάσματα και σήραγγες επικοινωνίας.
 Kαταφύγια
Καταφύγια και στοές διαφυγής φτιάχνονταν στην Αθήνα ήδη από τα πρώτα χρόνια της ιστορίας της ως πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους. Είναι γνωστό ότι ο βασιλιάς Όθων είχε εκμεταλλευθεί το υδραγωγείο του Εθνικού Κήπου και τη φυσική κοίτη του Ιλισού συνδέοντάς τα με τα Παλαιά Ανάκτορα (νυν Βουλή των Ελλήνων), για να διαφύγει σε περίπτωση ανάγκης προς τη θάλασσα. H στοά που βγάζει στον Ιλισό είναι της ταραγμένης εποχής της βασιλείας του Όθωνα. Και άλλες εποχές όμως ήταν εξίσου ταραγμένες και έτσι ο Ιωάννης Μεταξάς τη δεκαετία του 1930 με ειδικό διάταγμα υποχρέωσε τους κατοίκους της πόλης να φτιάξουν υπόγεια καταφύγια τα οποία χρησίμευσαν δεόντως κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Σχεδόν κάτω από κάθε πολυκατοικία της εποχής του Μεταξά έχουμε και ένα τέτοιο υπόγειο καταφύγιο. Είναι γνωστό ότι και σε αυτή την περίπτωση άλλοι υπόγειοι χώροι, των οποίων ο προορισμός ήταν διαφορετικός, άνοιξαν στους βομβαρδισμούς από την πολιτεία για να φιλοξενήσουν τους πολίτες.
Κατά τη δεκαετία λοιπόν του ’30, η κυβέρνηση Μεταξά, αναμένοντας εμπλοκή της χώρας στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, υποχρέωσε με νόμο να κατασκευαστούν στα υπόγεια σπιτιών, δημοσίων κτιρίων, και στο εσωτερικό κάποιων λόφων, καταφύγια εν όψει βομβαρδισμών των γερμανικών μαχητικών αεροπλάνων. Έτσι, και το υπόγειο καταφύγιο του Λυκαβηττού κατασκευάστηκε γύρω στο 1936, κοντά στη σπηλαιοεκκλησιά των Αγ. Ισιδώρων. Δε γνωρίζω αν οι κατασκευαστές εκμεταλλεύτηκαν κάποια προϋπάρχουσα τεχνητή υπόγεια κοιλότητα ή σπήλαιο, κάτι που είναι πολύ πιθανόν, και εάν ισχύει, αυτό θα σημαίνει ότι μεγάλο μέρος του λόφου ήταν κούφιο. Το καταφύγιο εκτείνεται σε βάθος 100 μέτρων μέσα στο βράχο, διαθέτει δύο εισόδους, και είναι μεγαλύτερο και σε καλύτερη κατάσταση από το γνωστότερο μα εγκαταλειμμένο καταφύγιο του Αρδηττού. Συντηρημένο, φρεσκοβαμμένο, αλλά με φανερά τα σημάδια του χρόνου, με ρεύμα, τουαλέτες και λουτρά, θα μπορούσε να πει κανείς πως δίνει την εντύπωση προετοιμασίας για πιθανή αξιοποίηση ως μουσείο στο μέλλον.www.silvercity.gr/
Τα υπόγεια των ρωμαϊκών λουτρών και οι στοές του κοιμητηρίου της Ρωσικής Εκκλησίας αποτελούν ένα παράδειγμα. Αυτά και άλλα ακόμη κατά τη διάρκεια του πολέμου διευρύνθηκαν, ηλεκτροφωτίστηκαν και στεγανοποιήθηκαν προκειμένου να υποδεχθούν δεκάδες ή εκατοντάδες πολίτες.
Στα χρόνια της Κατοχής κάθε είδους στενωπός και υπόγειο πέρασμα, ασχέτως των πραγματικών χρήσεών τους, βοήθησαν σημαντικά τον αγώνα και τη δράση της αντίστασης κατά των Γερμανοϊταλών. Υδραγωγεία, οστεοφυλάκια, σπήλαια και αγωγοί μετατράπηκαν σε λημέρια, αποθήκες παράνομου υλικού, δρόμους διαφυγής από τα καθημερινά μπλόκα και τη νυχτερινή απαγόρευση κυκλοφορίας. Λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου, ο Λυκαβηττός και ο Αρδηττός μετατράπηκαν σε καλά οργανωμένα και εξοπλισμένα καταφύγια της κυβέρνησης και της βασιλικής οικογένειας.
 Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η υπόγεια Αθήνα έσωσε τις ζωής εκατοντάδων ανθρώπων. Οι στοές και οι κρύπτες φωταγωγήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ως καταφύγια και ως αποθήκες οπλισμού ή δρόμους διαφυγής.
Yπόνομοι
Οι υπόνομοι είναι ένα ακόμη θέμα που αφορά στη νεώτερη φάση ανοικοδόμησης της Αθήνας. Το δίκτυο των υπονόμων όντως συνδέει κάθε γωνιά και συνοικία της πόλης. Σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αναφέρουμε σαν υπόγειο δίκτυο και τις κοίτες των δύο ποταμών της Αθήνας που κατάντησαν υπόγειες σήραγγες: του Κηφισού και του Ιλισού. Ολόκληρα χιλιόμετρα σήμερα είναι καλυμμένα και εξαφανισμένα από προσώπου γης. Σε αυτά καταλήγει πλήθος αγωγών, σηράγγων των αποβλήτων.
Την ίδια κατάληξη είχαν και σχεδόν όλα τα ρυάκια και οι χείμαρροι που διέτρεχαν με το ελάχιστο νερό τους την πόλη. O Ποδονίφτης, το ρέμα του Προφήτη Δανιήλ, ο Βοϊδοπόταμος, μέρος του Ηριδανού, είναι κλειστοί αποχετευτικοί αγωγοί και εξακολουθούν να ρέουν κρυφά, σαν από ντροπή για τον ξεπεσμό τους. Εκτός από τη χρησιμοποίηση μικρών ή μεγαλύτερων ποταμών, χρησιμοποιήθηκαν για καιρό και κάποιες παλιές σήραγγες υδραγωγείων σαν αποχετεύσεις, όπως της Αγίας Τριάδας στον Κεραμεικό, της Μεταμόρφωσης στα Πετράλωνα και του Αλή Χασεκή στον Βοτανικό. Πολλά παρακλάδια χειμάρρων του Λυκαβηττού χρησιμοποιήθηκαν για να προστατεύσουν σωληνώσεις και μικρούς αγωγούς ακαθάρτων υδάτων.”
ΠΗΓΗ:
«Η Υπόγεια Αθήνα» του Σταύρου Οικονομίδη...
 «...Είναι μια παράξενη γοητεία το να βρίσκεται κανείς κάτω από το δρόμο και να περπατάει μέσα σε υγρές σήραγγες, συναντώντας αμέτρητες διακλαδώσεις που δε γνωρίζει πού καταλήγουν, ενώ από πάνω του ακούει τα αυτοκίνητα να περνούν πατώντας τα βαριά μεταλλικά καπάκια των δρόμων και τις διάσπαρτες μαντεμένιες σχάρες, βλέποντάς τα όλα από μιαν άλλη “υποχθόνια” οπτική γωνία... Είναι ο κόσμος του βασιλείου των σκιών των μεγαλουπόλεων…» Πέρα από τη μυθολογία όμως, ο Ιλισός με την πάροδο των χρόνων "φορτώθηκε" ένα "βαρύ" παρελθόν επεμβάσεων αλλά και μελετών που αφορούσαν στη θέση της κοίτης του, ενώ απέκτησε και μια μακρά ιστορία μυστηρίων! Στις όχθες του τις “μυστικές”, το μήνα Ανθεστηριώνα (τέλη Φεβρουαρίου) οι υποψήφιοι για τα Ελευσίνια Μυστήρια μύστες υποβάλλονταν σε καθαρμούς στα ιερά νερά του. Στο σημείο δε που πλησίαζε τα τείχη της πόλης των Αθηνών το τοπίο ήταν ειδυλλιακό... Σχημάτιζε καταρράκτες, ενώ στις όχθες του υπήρχαν τα ιερά των θεοτήτων που λατρεύονταν τότε από τους Αθηναίους και άλλα δημόσια οικοδομήματα, μεταξύ των οποίων το Ολυμπιείο (Δίας), το Πύθιο (Απόλλων), το Παναθηναϊκό Στάδιο, το Ηρακλείο (Κυνόσαργες), κ.ά. Κατά τη γεωμετρική περίοδο (περίπου 950 – 700 π.Χ.) και κατά άλλες μεταγενέστερες περιόδους, η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο, ενώ κατά τη βυζαντινή περίοδο υπήρχε εκεί οικισμός βυρσοδεψών που χρησιμοποιούσαν τα νερά του ποταμού για την επεξεργασία των δερμάτων. Η περιοχή εκείνη ήταν αυτή που σήμερα βρίσκεται απέναντι από το λόφο του Αρδηττού και το σημερινό Καλλιμάρμαρο. Τα νερά του Ιλισού ήταν καθαρά και κρυστάλλινα, και τα προσέφερε στους κατοίκους των γύρω περιοχών του ως πολύτιμο πόσιμο νερό και για να ποτίζουν τις καλλιέργειές τους... Σήμερα το σκηνικό έχει αλλάξει πλήρως. Ο Ιλισός μετατράπηκε από τους Αθηναίους σε υπόνομο που κυλάει κρυφά και υπόγεια σαν από ντροπή για τον ξεπεσμό του... Δεν προσφέρει πια τα νερά του στους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι ρίχνουν τα βρώμικα νερά τους στην κοίτη του...  ..Ήταν αρκετός καιρός που ο “υπόγειος κόσμος” της πόλης μας, της Αθήνας, είχε αρχίσει να μας αποκαλύπτεται, και αυτό ήταν ακόλουθο μιας δικής μας μεγάλης προσπάθειας που περιλάμβανε ατέλειωτες ώρες θεωρητικών αναζητήσεων σε βιβλία, περιοδικά και διαδίκτυο, και ακόμη περισσότερες επιτόπιων περιπλανήσεων σε τοποθεσίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, οι οποίες όμως δεν έφερναν και πάντοτε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ούτως ή άλλως όμως η αρχή είχε γίνει, και η συνέχεια αναμενόταν άκρως συναρπαστική!       Σε μερικά σημεία υπήρχαν έντονοι γεωλογικοί σχηματισμοί σαν αυτούς που συναντάμε στα σπήλαια…         Σε τέτοιου τύπου υπόγειες διαδρομές, συμβαίνει να περπατάς για πολλή ώρα στην ίδια διατομή στοάς χωρίς να αλλάζει απολύτως τίποτα! Αυτό σε κάνει να έχεις τις αισθήσεις τεντωμένες, επειδή σίγουρα δεν ξέρεις τι μπορεί ξαφνικά να συναντήσεις, αλλά και μήπως ακούσεις κάτι (συνήθως έντονη ροή νερού) που να σημαίνει ότι κάτι διαφορετικό θα υπάρχει παρακάτω…  Εδώ λοιπόν, βγαίνοντας από τη δεξιά διακλάδωση της φωτογραφίας (αριστερή κατά την πορεία μας), αντιληφθήκαμε ότι στα δεξιά μας υπήρχαν άλλες δύο στοές που κατέληγαν στο ίδιο σημείο. Βρισκόμασταν λοιπόν αναμφισβήτητα σε έναν κεντρικό κόμβο, που αργότερα κατάλαβα ότι ήταν η συμβολή του κλάδου που ακολουθούσαμε (Καισαριανής), στους άλλους δύο βασικούς κλάδους του δικτύου, που θα περιγράψουμε επ’ ακριβώς στη συνέχεια. Ακριβώς από πάνω βρίσκεται η διασταύρωση των οδών Μιχαλακοπούλου & Βασ. Αλεξάνδρου.   Θα περπατούσαμε ήδη μερικές ώρες (που έμοιαζαν ατελείωτες) μέσα στο υπόγειο δίκτυο στοών του Ιλισού, περιτριγυρισμένοι από εικόνες αλλόκοτες, μα σίγουρα όχι πρωτόγνωρες, καθώς δεν ήταν η πρώτη φορά που κάναμε παρόμοιου είδους εξερευνήσεις.  Περνώντας κάτω από πολυάριθμα σιδερένια καπάκια -τα οποία θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε από μεταλλικά σκαλοπάτια σχήματος Π- και από διαδρόμους που οδηγούσαν σε ενδιάμεσες κλειστές εισόδους, κάποτε φτάσαμε στο τέλος της κυκλικής δίδυμης στοάς. Η επόμενη φωτογραφία λήφθηκε μετά την έξοδο από τη (δεξιά) σήραγγα, κοιτώντας προς τα πίσω.  Μπροστά μας σε λίγο θα διαπιστώναμε ότι είχαμε την αρχή της κύριας πέτρινης σκεπασμένης κοίτης του ποταμού, στο κομβικό σημείο όπου αποφασίσαμε να περάσουμε στη δεξιά πλευρά (κατά την πορεία μας), ένα εγχείρημα καθόλου εύκολο, καθώς τα πλακάκια στον πυθμένα του καναλιού, όπου κυλά το νερό, έχουν ολισθηρότητα σε βαθμό που αγγίζει το 100%! Βρισκόμασταν ακριβώς στην τοποθεσία του Καλλιμάρμαρου (Στάδιο), σε κάποια έξοδο μπροστά από το οποίο πρέπει να οδηγούν (στην επιφάνεια) τα σκαλοπάτια που φαίνονται στα αριστερά της φωτογραφίας.  Πριν από τις αρχές του 20ού αιώνα ο Ιλισός -όπως αρχικά αναφέραμε- δεν είχε ξεχωριστή εκβολή στο Φάληρο όπως σήμερα, αλλά συνέβαλε με τον Κηφισό από την περιοχή Χαροκόπου – Χαμοστέρνας. Το 1905 όμως τελικά μελετήθηκε ξεχωριστή κοίτη και εκβολή του από τη Γέφυρα Χαροκόπου μέχρι το Φαληρικό Όρμο. Με βάση τη μελέτη αυτή, έγινε πριν από το 1930 η διευθέτησή του στο τμήμα από τη θάλασσα μέχρι τη γέφυρα Χαροκόπου, σε απόσταση περίπου τριών χιλιομέτρων. Η αρχική μελέτη (1931-1936) προέβλεπε και το υπόλοιπο τμήμα μέχρι το Στάδιο να παραμείνει ακάλυπτο.   Έτσι κατασκευάστηκε αρχικά κοίτη τραπεζοειδούς διατομής χτισμένη έντεχνα με πέτρα, αλλά έπειτα η πυκνή ανοικοδόμηση -ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο- οδήγησε στην κάλυψή της. Άλλωστε και όλο το υπόλοιπο μήκος του ποταμού καλύφθηκε, καθώς με το πέρασμα των δεκαετιών η Αθήνα επεκτεινόταν όλο και περισσότερο, για να περιοριστούν έτσι οι πλημμύρες το χειμώνα, αλλά και να αποφευχθεί η δυσοσμία των λυμάτων που κατέληγαν στην κοίτη από τις γύρω νεόχτιστες συνοικίες.   Μια από τις πρώτες συνοικίες γύρω από τον Αρδηττό ήταν το λεγόμενο “βατραχονήσι”,ονομασία που προέκυψε επειδή στο σημείο αυτό ο ποταμός χωριζόταν σε δύο σκέλη ανάμεσα στα οποία σχηματιζόταν το “νησί” με τα αμέτρητα βατράχια που ζούσαν δίπλα στις όχθες. Τα δύο παρακλάδια λίγο παρακάτω, στην κρήνη Καλλιρρόη, έσμιγαν ξανά σε μια μικρή βραχονησίδα (που και αυτή ενίοτε ονομαζόταν βατραχονήσι) σχηματίζοντας τους καταρράκτες εκατέρωθεν, αλλά το ένα από τα δύο ύστερα από την πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου επιχωματώθηκε (1897), και ταυτόχρονα το βατραχονήσι έπαψε να είναι νησί! Το σκέλος που έμεινε ήταν αυτό που βρισκόταν από την πλευρά του Αρδηττού, το οποίο μάλιστα από σχετικά σχεδιαγράμματα προκύπτει ότι ανοίχτηκε κάποια μεταγενέστερη εποχή (μεσαιωνική κοίτη), ενώ η αρχική πορεία του ποταμού διέγραφε τη διαδρομή του σκέλους που καταργήθηκε.   Μέσα σε αυτή την υπόγεια διαδρομή, κάτω και μπροστά από τον Αρδηττό, βρισκόμασταν κι εμείς! Να πούμε ότι όταν καλύφθηκε η κοίτη, κατασκευάστηκε στο μέσον της τοιχείο από οπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο στηρίζει την πλάκα κάλυψης. Σε μερικά σημεία τα δύο μέρη της στοάς επικοινωνούν μέσω ανοιγμάτων που έχουν διατηρηθεί, ενώ και εδώ υπάρχει πλήθος παράπλευρων (μικρής διατομής όμως) σηράγγων. Σε δύο επίσης θέσεις της -κάποτε ανοικτής - διαδρομής, το επίπεδο της κοίτης χαμηλώνει (υπάρχει μεγάλο σκαλοπάτι ύψους περίπου ενός μέτρου), ενώ όλα είναι έντεχνα κατασκευασμένα με πέτρα.   Ας πάρουμε όμως λίγο τα πράγματα από την αρχή. Η αντίστροφη μέτρηση για τον άλλοτε θεοποιημένο ποταμό, φαίνεται ότι άρχισε με αφορμή τη μεγάλη εκείνη πλημμύρα, οπότε και ξεκίνησαν κάποιες μελέτες και προετοιμασίες για μελλοντική κάλυψη, όπως και η χάραξη της νέας ξεχωριστής εκβολής του που αναφέραμε παραπάνω. Η κάλυψη τελικά ξεκίνησε αρκετά χρόνια αργότερα, το 1937 επί Μεταξά («Θάπτομεν τον Ιλισόν»), από το ύψος της παλαιάς Σχολής Χωροφυλακής. Μέχρι το 1939 κατασκευάστηκε το τμήμα που διέρχεται κάτω από τις οδούς Μεσογείων και Μιχαλακοπούλου μέχρι την οδό Παπαδιαμαντοπούλου, διά της οποίας συμβάλλει ο κλάδος του Ζωγράφου. Στη συνέχεια η υπόγεια διαδρομή συνεχίζει πίσω από το Χίλτον, όπου συμβάλλει (όπως είδαμε) διά της Βασ. Αλεξάνδρου ο κλάδος της Καισαριανής, κι έπειτα στη Βασ. Κωνσταντίνου μέχρι περίπου το Παναθηναϊκό Στάδιο.   Στο σημείο αυτό όμως συνοψίζοντας, θα ήθελα να περιγράψουμε με ακρίβεια από την αρχή, τη διαδρομή που ακολουθούν οι τρεις βασικοί κλάδοι:  Κλάδος Καισαριανής: άλσος Ηριδανού, νεκροταφείο Καισαριανής (σκουφοειδής διατομή), νότιο όριο Πανεπιστημιούπολης, νοτίως άλσους Ιλισίων, οδός Βασ. Αλεξάνδρου (συμβολή με του άλλους δύο κλάδους) Κλάδος Ζωγράφου (α): Πολυτεχνειούπολη (τρεις είσοδοι, διατομή ορθογωνική), Κοκκινοπούλου, Γ. Παπανδρέου (συμβολή σκέλους β, διατομή σκουφοειδής) Κλάδος Ζωγράφου (β): άλσος Ελληνικού Στρατού, θέατρο Badminton (σκουφοειδής διατομή), οδός Γ. Παπανδρέου (εξ’ αρχής, μέχρι Κοκκινοπούλου όπου συμβάλλει το σκέλος α), συνέχεια Γ. Παπανδρέου, Παπαδιαμαντοπούλου (κυκλική διατομή, συμβολή κλάδου Γουδή στη Μιχαλακοπούλου) Κλάδος Γουδή (κύριος): Σχολή Χωροφυλακής, οδός Ζαγοράς (ωοειδής διατομή 2.60x2.90), Μιχαλακοπούλου μέχρι Ποντοηρακλείας, συνέχεια Μιχαλακοπούλου (διατομή 2.80x3.20) μέχρι Παπαδιαμαντοπούλου (συμβολή κλάδου Ζωγράφου), στη συνέχεια ο αγωγός γίνεται δίδυμος με κυκλικές διατομές διαμέτρου 3.80, κάτω από τη Μιχαλακοπούλου, μέχρι τη Β. Αλεξάνδρου (συμβολή κλάδου Καισαριανής), συνεχίζει δίδυμος αγωγός διαμέτρων 4.20 κάτω από τη Βασ. Κωνσταντίνου, μέχρι το Στάδιο, όπου ξεκινάει η παλαιά καλυμμένη λιθόκτιστη τραπεζοειδής διατομή του Ιλισού. Από εκεί μέχρι τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης σώζεται στο βατραχονήσι -όπου και η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής- ένα μικρό ανενεργό πια τμήμα ακάλυπτης φυσικής κοίτης, παράλληλα με τη Βασιλέως Κωνσταντίνου προς την πλευρά του Ολυμπιείου, το οποίο έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικός χώρος. Από το σημείο εκείνο, λίγο παρακάτω, και μέσα από την υπόγεια κοίτη, ξεκίνησε και το μεγάλο ριφιφί στην Τράπεζα Εργασίας το Δεκέμβριο του 1992, μία από τις μεγαλύτερες και πιο μυστηριώδεις ληστείες που έχουν συμβεί στα χρονικά.  Τέλος πάντων, συνεχίζοντας κι εμείς παρακάτω, ενα παλιό, βαρύ και σφραγισμένο τσιμεντένιο καπάκι που προσπεράσαμε στο δάπεδο της στοάς, μάς προβλημάτισε... Αναρωτιόμασταν τι θα μπορούσε να υπάρχει κάτω από αυτό, ενώ βρισκόμασταν ήδη υπογείως!    Η συνέχεια της υπόγειας διαδρομής της κοίτης είναι κάτω από την οδό Καλλιρόης,μέχρι την οδό Χαροκόπου, και στη συνέχεια μεταξύ των οδών Σαλαμίνος – Ιλισού και Π. Τσαλδάρη ως την οδό Φορνέζη, όπου περατώνεται το κλειστό τμήμα, οι τελευταίες εργασίες επικάλυψης του οποίου ολοκληρώθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1960.     Στο ύψος της οδού Χαμοστέρνας, υπάρχει διάταξη εκτροπής των παροχών ξηράς περιόδου προς τον Κεντρικό Αποχετευτικό Αγωγό, ακολουθώντας για λίγο την αρχική διεύθυνση της κοίτης του Ιλισού!  Η επιπρόσθετη παροχή βροχής συνεχίζει μέσω υπερχειλιστών να οδεύει μέχρι την ανοικτή κοίτη και τη σημερινή εκβολή του Ιλισού, η οποία στις 22 Φεβρουαρίου 2013 σχεδόν ξεχείλισε!     ...Τελικά, κουρασμένοι και μετά από περπάτημα πολλών ωρών στα νερά και στο σκοτάδι και μετά κάποιας -θα έλεγα- αγωνίας, φτάσαμε το ξημέρωμα να αντικρίζουμε από πολύ μακριά στην άκρη της στοάς, το φως της εξόδου...  Προσωπικά δεν είχα αμφιβολία για το που ακριβώς θα καταλήγαμε (δεν είχαμε ξαναεπιχειρήσει ολόκληρη τη διαδρομή) και πραγματικά δεν έπεσα έξω.  Βρεθήκαμε στην Καλλιθέα ακριβώς στη θέση περάτωσης του κλειστού τμήματος που περιγράφεται παραπάνω. Με τη βοήθεια ενός σχοινιού ανεβήκαμε το δεξί πρανές της κοίτης του ποταμού, βγαίνοντας στην επιφάνεια μετά από υπόγεια πορεία μεγαλύτερη των οκτώ (!) χιλιομέτρων.  Κείμενο, φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology) Συμμετείχαν: Γεωργία Μπουρμπούλη, Γιώργος Γκούμας, Παναγιώτης Δευτεραίος Πληροφορίες κειμένου: 1. Κ. Τσολάκος, Η ιστορία της Αθήνας, του ποταμού Ιλισού και των γύρω περιοχών του, Αθήνα 2003 2. el.wikipedia 3. Μ. Σάρρος, Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός-Ιλισός), Αθήνα 2004 4. Ε.ΥΔ.Α.Π. 5. Ηριδανός, το ποτάμι της αρχαίας πόλης, Έκδοση Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 2004 (πηγή χάρτη) Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ ΠΗΓΗ ΤΟΥ ΑΘΡΟΥ |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου