Ανθρωπόμορφοι και ζωόμορφοι χάρτες που με κωμικό τρόπο εξιστορούν :

Οι ανθρωπόμορφοι χάρτες, δηλαδή γεωγραφικοί χάρτες με αναπαράσταση-συμβολοποίηση των χωρών και αναφορά σε βασιλείς και μύθους, υπήρξαν τρομερά διαδεδομένοι ήδη από τον Μεσαίωνα αλλά και για πολλούς αιώνες μέχρι τις απαρχές του 20ού αιώνα.

 Σε εποχές που δεν υπήρχαν ΜΜΕ και η πλειονότητα των ανθρώπων ήταν αναλφάβητοι, αποτέλεσαν ένα από τα πλέον δημοφιλή μέσα διάδοσης πληροφοριών, προπαγάνδας αλλά και σάτιρας. To είδος εξελίχθηκε στο ανάλογο της πολιτικής γελοιογραφίας, ενώ σαφώς απέχει σημαντικά από την επιστημονική χαρτογραφία. 

Στις μέρες μας οι σατιρικοί χάρτες αποτελούν αντικείμενο μελέτης και θεωρούνται συλλεκτικά κομμάτια, των οποίων η αξία οφείλεται καταρχάς στην ιστορική τους σημασία, στη σπανιότητά τους και φυσικά στο αισθητικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν. 

Πάνω απ' όλα, όμως, για το ευρύ κοινό αυτοί οι χάρτες είναι η κύρια πηγή μέσω της οποίας αποκαλύπτονται οι πολιτικές, στρατιωτικές και πολιτισμικές εκφάνσεις των διαφορετικών εποχών και κρατών. Το κωμικό στοιχείο στους χάρτες είχε προστεθεί ήδη από τη γεωργιανή εποχή (1714-1830) στην Αγγλία, καθώς ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη η εικονογραφημένη πολιτική και κοινωνική σάτιρα. 

Ανθρωπόμορφοι και ζωόμορφοι χάρτες

 που με κωμικό τρόπο εξιστορούν και αντανακλούν τα προεόρτια 

του Μεγάλου Πολέμου, 

την έκβαση των μαχών και τις εξελίξεις 

κατά τη διάρκειά του, από το 1914 έως το 1918, αλλά και μετά.

Από τους πρώτους διδάξαντες, ο Robert Dighton (1752-1814) σχεδίασε το 1793 σειρά οξυγραφιών υπό τον γενικό τίτλο «Geography Bewitched» («Μαγεμένη Γεωγραφία»), η οποία περιλάμβανε χάρτες της Αγγλίας, της Σκωτίας και της Ιρλανδίας, ενώ ένας άλλος σπουδαίος συνάδελφός του, ο James Gillray (1756-1815), εξέδωσε την ίδια χρονιά χάρτη στον οποίο παρουσίαζε την Αγγλία με τη μορφή του Γεωργίου Γ' που ως οργισμένος βασιλιάς αφοδεύει σμήνη κανονιοφόρων στις ακτές της Γαλλίας. 

The French Invasion; or John Bull bombarding the bum-boats. Του James Gillray, έκδοση Hannah Humphrey, Λονδίνο 1793. Επιχρωματισμένη οξυγραφία. Η γαλλική εισβολή ή ο Τζον Μπουλ βομβαρδίζει βαρκούλες. Ο Γεώργιος Γ΄ ως Τζον Μπουλ διασχίζει με ένα μεγαλοπρεπές άλμα τη Μάγχη ενώ αφοδεύει εναντίον ενός στολίσκου που αποπλέει από τη βόρεια ακτή της Γαλλίας. Η σύνθεση σατιρίζει την απειλή της γαλλικής εισβολής στη Μεγάλη Βρετανία, λίγα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Ο James Gillray υπήρξε από τους πλέον διάσημους εκπροσώπους της αγγλικής πολιτικής γελοιογραφίας και ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που σχεδίασαν σατιρικούς χάρτες.

Κατά την ιδιαίτερα φορτισμένη πολιτικά περίοδο του δεύτερου μισού του 19ου αι. οι χάρτες αυτού του τύπου γνώρισαν μεγάλη ακμή. 

Το 1877, κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού Πολέμου, ο Fred W. Rose παρουσίασε τη Ρωσία ως ένα γιγάντιο χταπόδι που απλώνει τα πλοκάμια του σε ολόκληρη την οικουμένη.

 Αυτό το μοτίβο είναι χαρακτηριστικό σε αρκετούς χάρτες που εκτίθενται αυτό το διάστημα στο Μουσείο Ιστορίας στο πλαίσιο της έκθεσης «Σατιρικοί Χάρτες: Χαρτογραφικές καταγραφές και διδάγματα Ιστορίας». 

Η έκθεση παρουσιάζει 70 σατιρικούς χάρτες από τη συλλογή του γιατρού και καθηγητή Παναγιώτη Ν. Σουκάκου, ο οποίος έχει συγκεντρώσει έναν αξιοθαύμαστο αριθμό ιδιαίτερα σπάνιων χαρτών κωμικής διάθεσης που χρονολογούνται από τα τέλη του 19ου αι. μέχρι τα μέσα του 20ού και φωτίζουν με τον πλέον γλαφυρό και διασκεδαστικό τρόπο τις πολιτικές και στρατιωτικές προθέσεις, ανακατατάξεις, συμμαχίες και κινήσεις τόσο των χωρών της Ευρώπης όσο και των ισχυρών της υφηλίου γενικότερα. 

Comic map of the seat of war with entirely new features. Του Thomas Onwyn, έκδοση: Rock Brothers & Payne, Λονδίνο 1854. Χρωμολιθογραφία. Σατιρικός χάρτης του θεάτρου του πολέμου. Ο χάρτης είναι από τους παλαιότερους και πλέον δυσεύρετους και κυκλοφόρησε τη χρονιά της έναρξης του Κριμαϊκού πολέμου

Ανθρωπόμορφοι και ζωόμορφοι χάρτες που με κωμικό τρόπο εξιστορούν και αντανακλούν τα προεόρτια του Μεγάλου Πολέμου, την έκβαση των μαχών και τις εξελίξεις κατά τη διάρκειά του, από το 1914 έως το 1918, αλλά και μετά. 

Μια πανδαισία χρωμάτων, σκίτσων, φαντασίας και (πολιτικών) φαντασιώσεων παρελαύνει μπροστά από τα μάτια του επισκέπτη, που αν δώσει προσοχή και αφιερώσει χρόνο στην αποκωδικοποίηση και παρατήρηση των αμέτρητων, φανερών και κρυφών, λεπτομερειών που «κρύβονται» στα άψογα αυτά καλλιτεχνήματα θα «διαβάσει» μια ολόκληρη ιστορική περίοδο της ηπείρου μας. Ολόκληρο το παρασκήνιο που τότε σαφώς δεν ήταν γνωστό, αλλά έχει καταγραφεί στην επίσημη Ιστορία. 

Εμπνευσμένοι από πραγματικούς γεωγραφικούς χάρτες, οι σατιρικές εικόνες με ανθρώπους, στρατιώτες, ζώα και θαλάσσια όντα έχουν κυρίως συμβολικό ρόλο και δείχνουν την προετοιμασία του A' Παγκοσμίου από τις Μεγάλες Δυνάμεις. 

Ως εκ τούτου, συχνά επικεντρώνονται στις επεκτατικές τάσεις της Ρωσίας, η οποία παντού παρουσιάζεται ως ο κοινός εχθρός.

 Η τσαρική Ρωσία, που με την επεκτατική της πολιτική προκαλούσε φόβο στα γειτονικά κράτη αλλά και στα πιο απομακρυσμένα, κυρίως της Ευρώπης, μοιάζει να αποτελούσε τον κύριο αντίπαλο όλων.

Βέβαια, οι χάρτες αυτοί, ανάλογα με τον τόπο όπου εκδίδονταν, είχαν το αντίστοιχο περιεχόμενο. 

Σε έναν γερμανικό χάρτη η Γερμανία απεικονίζεται ως η δυνατή χώρα και όχι η Ρωσία και σε έναν άλλο του 1870, μέσα από έναν συνδυασμό ανθρώπινων μορφών και ζώων, απεικονίζεται το τέλος του πολέμου, με τη Ρωσία να έχει πάρει τη μορφή αιμοβόρας ύαινας. 

Σε αγγλικό χάρτη του 1899, όπου αποτυπώνεται ο αποικιακός ανταγωνισμός, κυριαρχεί η μορφή του τσάρου, ενώ καθεμιά από τις ισχυρές αυτοκρατορίες ρίχνει το καλάμι της και με την πετονιά είναι σαν να προσπαθεί καθεμιά να «ψαρέψει» τα εδάφη που την ενδιαφέρουν.

Angling in Troubled Waters. Των Fred W. Rose, Matt Hewerdine, έκδοση G. W. Bacon & Co. Ltd. Λονδίνο 1899. Χρωμολιθογραφία Ψάρεμα σε ταραγμένα νερά. Ο χάρτης αποτυπώνει τον αποικιακό ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης, στα τέλη του 19ου αιώνα, με καθεμιά από αυτές να κατευθύνει την πετονιά της προς τα εδάφη που την ενδιαφέρουν.

Σε γαλλικό χάρτη του 1902 η Γαλλία της Τρίτης Δημοκρατίας εμφανίζεται ως η Μαριάν, σύμβολο της ελευθερίας και της λογικής που εξοπλίζεται εναντίον των εχθρών της. 

Σε έναν άλλο γαλλικό χάρτη του 1880, την περίοδο του «Πολέμου της Ανατολής», όπως έγινε γνωστός ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1877-1878), η Ελλάδα εικονίζεται ως καβούρι που προσπαθεί να δαγκώσει την Τουρκία και η Κρήτη ως ψάρι που ετοιμάζεται να την ψαρέψει η Αγγλία, όπως και το Σουέζ, λίγο πιο κάτω. 

Την ίδια ώρα η Τουρκία (Οθωμανική Αυτοκρατορία), με τη μορφή ενός άντρα, μαχαιρώνει τον ρωσικό ελέφαντα στον Καύκασο.

 Σε γιαπωνέζικο χάρτη του 1904, την εποχή του ρωσοϊαπωνικού πολέμου που έληξε με συνθήκη ειρήνης η οποία υπεγράφη στην Αμερική χάρη στην πρωτοβουλία του Προέδρου Ρούσβελτ, εμφανίζονται τα ζώα του κόσμου να εκφράζουν τον θαυμασμό τους στον Γιαπωνέζο Ψαλιδιάρη που τόλμησε να ορθώσει το ανάστημά του απέναντι στον ατρόμητο ρωσικό δικέφαλο. 

 Αλλού έχουμε τον λαγό, τη κουκουβάγια, το λιοντάρι, έναν αετό που έχει πιάσει την Κίνα η οποία είναι ένα ολόκληρο γουρούνι που καλύπτει την Περσία και τη Μαύρη θάλασσα. 

Σε μια άλλη περίπτωση, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ξαπλώνει νωχελικά ως χανούμισσα που καπνίζει τον ναργιλέ της ατάραχη, γυρνώντας την πλάτη της στις επεκτατικές ορέξεις της Ρωσίας. Ενδιαφέρον έχει και η διαφορετική προσέγγιση των ίδιων γεγονότων.

 Ένας χάρτης του 1914 ρωσικής προέλευσης δείχνει τους δυνατούς Ρώσους πολεμιστές να κατατροπώνουν τους Γερμανούς και την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία, ενώ ένας άλλος της ίδιας χρονιάς, αλλά γερμανικής προέλευσης, έχει τους Γερμανούς να υποχρεώνουν την «αρκούδα» σε άτακτη φυγή. 

Αλλού πάλι η Γαλλία είναι κότες που τρέχουν να φύγουν τρομαγμένες.

Europaische Keilerei 1914. Του Linge, έκδοση Heimatliche Kultur, Willy Holz, Βερολίνο 1914. Η φιλονικία, 1914. Ένα σύμπλεγμα γυναικείων και ανδρικών μορφών σχηματίζει την ευρωπαϊκή ήπειρο και ένα μικρό μέρος της Μικράς Ασίας. Στο κέντρο κυριαρχεί ο Γερμανός στρατιώτης, που πολεμά γενναία σε δύο μέτωπα.

Στην έκθεση συμπεριλαμβάνονται και αφίσες, όπως εκείνη του 1944, παραγγελία πιθανόν της εξόριστης ολλανδικής κυβέρνησης στο Λονδίνο, η οποία απευθύνεται στον υπό γερμανική κατοχή ολλανδικό λαό, καλώντας τον να απελευθερώσει τις ολλανδικές αποικίες στην Ινδία που βρισκόντουσαν υπό ιαπωνική κατοχή. 

Και εδώ εμφανίζεται το χταπόδι.

Σε προπαγανδιστική γερμανική αφίσα τυπωμένη στο Παρίσι το 1942, ο Τσόρτσιλ παρουσιάζεται ως αιμοσταγής ηγέτης που στοχεύει στην κατάκτηση της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Σε ένα σπάνιο επιτραπέζιο παζλ του 1915 επιστρατεύεται το βρετανικό χιούμορ για να δούμε σε έναν αγώνα πυγμαχίας έναν Κοζάκο να φέρνει νερό στον Ρώσο πυγμάχο, ενώ εμποδίζει έναν άλλον που του φέρνει βότκα. 

Με το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου αυτού του τύπου οι χάρτες έπαψαν να εκδίδονται. Ο κύριος λόγος φαίνεται ότι ήταν το γεγονός πως ήταν τόσο πολλά τα θύματα, που δεν ήταν αποδεκτή πια η έννοια του αστεϊσμού. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει στην έκθεση και ένας σατιρικός πορτογαλικός χάρτης του 1953 με θέμα τον Ψυχρό Πόλεμο, ο οποίος παίχτηκε σε επίπεδο κατασκοπίας, αφήνοντας οπωσδήποτε λιγότερους νεκρούς από εκείνον του 1914... 

Ευχαριστούμε τον κ. Γιάννη Σκορδύλη για την ξενάγηση. Επίσης τον κ. Παναγιώτη Σουκάκο και την κ. Νατάσα Καστρίτη για τις φωτογραφίες. 

Νέος χάρτης της Ευρώπης του 1870. Neuwe Kaart Van Europa 1870. Έκδοση: Emrik & Binger, Άμστερνταμ 1870. Χρωμολιθογραφία

L’ Europa geografico-politica veduta a vola D’ oca. Έκδοση Manfredi Manfredo, Μπολόνια 1871. Οι γεωπολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη, από την οπτική μιας ιπτάμενης χήνας. Ιταλικός ανθρωπομορφικός χάρτης με πυκνή εικονογράφηση, που και πάλι αφορά στον αντίκτυπο που είχε η αντιπαράθεση Γαλλίας-Πρωσίας στην Ευρώπη.

Ενθύμιο του Πολέμου της Ανατολής. Souvenir de la Guerre d’Orient. Έκδοση Eug. Rievilo [Παρίσι π. 1880]. Χρωμολιθογραφία. Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1877-1878 έγινε γνωστός στην Ευρώπη και ως Ανατολικός Πόλεμος ή Πόλεμος της Ανατολής (Guerre d’Orient). Κωμικός Χάρτης της Ευρώπης. Συνδυασμός ανθρωπομορφικού και ζωομορφικού χάρτη, που απεικονίζει την Ευρώπη μετά το τέλος του Ρωσοτουρκικού πολέμου του 1877. Η Ελλάδα απεικονίζεται ως μικροσκοπικός αλλά ιδιαίτερα επιθετικός φουστανελάς, που παρά το μέγεθός του δεν διστάζει να σηκώσει το όπλο του εναντίον του Οθωμανού, που έχει καταντήσει ζητιάνος, ενώ το κεφάλι του χωρίζεται από το σώμα του, στην περιοχή του Βοσπόρου. Κάτω δεξιά, διακρίνεται αλληγορική παράσταση του αγγλο-γαλλικού ανταγωνισμού για τον έλεγχο της διώρυγας του Σουέζ, ενώ η Αλγερία σηκώνει τις γροθιές της προς τη Γαλλία.

Komische Karte von Europa. Έκδοση W. Fiek, Schmid B. Άουγκσμπουργκ, π. 1880. Χρωμολιθογραφία

Χάρτης κωμικής ευρωπαϊκής ευφυΐας. Του Α. Grossi, έκδοση Π. Πηγαδιώτης, Νέος Αριστοφάνης, 1887. Δημοσιεύτηκε στην ελληνική πολιτικοσατιρική εφημερίδα Νέος Αριστοφάνης, στις 21 Μαρτίου 1887. Ο χάρτης, όπως και όλες οι χρωμολιθογραφίες του Αριστοφάνη, τυπώθηκε στην Μπολόνια, στο τυπογραφείο του Augusto Grossi.

Carte Politique et Fantaisiste, dressee en liberte (Πολιτικός όσο και ευφάνταστος χάρτης, σε ελεύθερο σχέδιο). Του Georges Tiret-Bognet, Παρίσι 1902. Χρωμολιθογραφία 

Carte de la fraternite europeenne. (Χάρτης της ευρωπαϊκής αδελφοσύνης). Του Draner (Jules Jean Georges Renard), Παρίσι π. 1900. Χρωμολιθογραφία 

New Comical Atlas – What the Animals of the World Say. Του Kamijo Yomotaro, Τόκιο 1904. Χρωμολιθογραφία. Νέος κωμικός άτλας- Τι λένε τα ζώα του κόσμου. Ζωομορφικός χάρτης που κυκλοφόρησε στην Ιαπωνία κατά τη διάρκεια του Ρωσο-Ιαπωνικού πολέμου του 1904-1905

Humoristische Karte Von Europa Im Jahre 1914. Του Karl Lehman-Dumont, έκδοση Leutert & Schneidewind, Δρέσδη 1914. Χρωμολιθογραφία. Χιουμοριστικός χάρτης της Ευρώπης του έτους 1914.

Satyrische Europa Karte, Weltkrieg 1914. Του E. Zimmermann, έκδοση W. Nolting, Αμβούργο 1914. Χρωμολιθογραφία. Σατιρικός χάρτης της Ευρώπης, Παγκόσμιος Πόλεμος 1914

Hark! Hark! The Dogs Do Bark. Του Emanuel Walter, έκδοση Bacon G.W. & Co, Λονδίνο 1914. Χρωμολιθογραφία. Ακούσατε, ακούσατε! Γαβγίζουν τα σκυλιά! Οι πολιτικές αντιδικίες της Ευρώπης του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου μετατρέπονται σε σκυλομαχίες σε αυτόν το σατιρικό χάρτη που κυκλοφόρησε στην Αγγλία το Νοέμβριο του 1914.

Illustrated geographical. Carta geografica figurata dell' Europa. Ιταλία 1916. Χρωμολιθογραφία. Εικονογραφημένος γεωγραφικός χάρτης της Ευρώπης. Ιταλικός σατιρικός χάρτης του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, που θα πρέπει να κυκλοφόρησε το 1916, μετά την επικράτηση των Ιταλών στο Τρεβίζο και την υποχώρηση της αυστριακής άμυνας.

Simonvoliceskaja Karta Evropy: Evropa v 1914g. Voina- Osvoboditel’nitsa 1914-15g. Του B. Crete, έκδοση Akts Obshch S. Orgelbrand, Vladislav Levisky, Βαρσοβία 1915. Χρωμολιθογραφία. Συμβολικός χάρτης της Ευρώπης το 1914. Ο Πόλεμος της Απελευθέρωσης της Ευρώπης 1914-1915. Ο χάρτης τυπώθηκε στη ρωσοκρατούμενη Βαρσοβία από Εβραίους εκδότες, σίγουρα πριν τον Αύγουστο του 1915, οπότε η πόλη περιήλθε στον έλεγχο των Γερμανών. Αποτελεί παραλλαγή ενός γαλλικού χάρτη που τυπώθηκε στο Παρίσι σε σχέδιο του B. Crete στα τέλη του 1914.

Het Gekkenhuis (Oud Liedje, Nieuwe Wijs). Του Louis Raemaekers, έκδοση Senefelder, Άμστερνταμ 1915. Χρωμολιθογραφία. Το Τρελάδικο (Παλιά τραγούδια σε νέες μελωδίες). Οι μορφές στοιβάζονται ασφυκτικά, η μία πάνω στην άλλη, δημιουργώντας ένα συμπαγές σύνολο, όπου μόνο ο επιτιθέμενος χαμογελαστός Σκωτσέζος (Βρετανία) κινείται ελευθέρα. Τυπώθηκε στην ουδέτερη Ολλανδία, την οποία απεικονίζει να καπνίζει ήρεμα αλλά επιφυλακτικά, κρύβοντας, καλού κακού, ένα πιστόλι. Ο χάρτης, που τυπώθηκε σε ένα κράτος αποφασισμένο να διατηρήσει την ουδετερότητά του, προσπαθεί να εικονογραφήσει ισορροπημένα την κατάσταση στην εμπόλεμη Ευρώπη, όπου δεν υπάρχουν νικητές και νικημένοι.

Gedrangte Fruhjahrsubersicht von Europa im Jahre 1915. Masstab bis auf weiteres 3 gegen 7. Του A.K., έκδοση Lucas Grafe, Gebruder Ludeking. Αμβούργο 1915. Χρωμολιθογραφία. Συνοπτική επισκόπηση της Ευρώπης την άνοιξη του 1915. Πρόκειται για τον πρώτο από δύο χάρτες που τυπώθηκαν το 1915 από τον Lucas Grafe και αφορά στους πρώτους μήνες του πολέμου πριν την είσοδο της Ιταλίας στο πλευρό των Συμμάχων.

Ausgabe (Sommer 1915) Neueste Momentaufnahme von Europa und Halbasien. Neue und verbessserte Auflage von Wilh. Kaspar. Του Wilhem Kaspar, έκδοση Verlag Graht & Kaspar, Αμβούργο 1915. Χρωμολιθογραφία. Επίκαιρο στιγμιότυπο της Ευρώπης και της Μικράς Ασίας. Καλοκαίρι του 1915. Η Γερμάνια απεικονίζεται ως Deutsche Michel, μορφή που αντιπροσωπεύει τον γερμανικό λαό (αντίστοιχη του John Bull για τους Βρετανούς). Με το αριστερό του πόδι χτυπά το Ρώσο στο πρόσωπο ενώ το δεξί του πόδι αντιστέκεται εναντίον της Γαλλίας με τη στήριξη του γερμανικού αετού. Μέλισσες, που πιθανόν συμβολίζουν τα γερμανικά ζέπελιν, πετούν προς τη Μ. Βρετανία. Πρόκειται για δεύτερη έκδοση πανομοιότυπου που προηγήθηκε το 1914 (Momentaufnahme von Europa und Halbasien), με ορισμένες εικονογραφικές παραλλαγές και εκτεταμένο επεξηγηματικό κείμενο. Ο ποιητής Γκαμπριέλε Ντ' Ανούντσιο υπήρξε φανατικός υποστηρικτής της προσχώρησης της Ιταλίας στο πλευρό της Ανταντ, γι αυτό εδώ παρουσιάζεται ως προδότης από τη γερμανική πλευρά. Η Ελλάδα είναι ακόμα ουδέτερη αλλά οι στενές σχέσεις του βασιλιά Κωνσταντίνου με τη Γερμανία την εποχή εκείνη την έφερναν πιο κοντά στις Κεντρικές Δυνάμεις.

Calendar of the year 1918. Του S.S. Zluchkin. Περιοδικό Balkanski Papagal, Σόφια 12/1917. Ημερολόγιο του έτους 1918. Γερμανία και Αυστρία μάχονται εναντίον της Γαλλίας, της Ιταλίας και της ρωσικής αρκούδας, που φοράει φίμωτρο. Ο Βούλγαρος κάθεται σχετικά χαλαρός, ο Έλληνας κοιμάται και μόνος οπλισμένος στην Ανατολή είναι ο Τούρκος. Ωστόσο από την άλλη πλευρά του πλανήτη ξεπροβάλλει ο Θείος Σαμ με ένα τσουβάλι δολάρια, που προσφέρει στη Ρωσία. Μαζί του η Κίνα και η Ιαπωνία περιμένουν τις εξελίξεις. Αν και δημοσιεύτηκε στο τέλος του 1917, ο χάρτης μάλλον αφορά την προγενέστερη κατάσταση στα μέτωπα, καθώς η Ελλάδα είναι ουδέτερη, οι Κεντρικές Δυνάμεις θριαμβεύουν και ο Άγγλος έχει ακόμα γυρισμένη την πλάτη στην Ευρώπη. Πρόκειται για ημερολόγιο του έτους 1918, που δημοσιεύτηκε στο εβδομαδιαίο βουλγαρικό περιοδικό Balkanski Papagal (Ο Παπαγάλος των Βαλκανίων), που τυπωνόταν στη Σόφια από το 1915 μέχρι το 1927. Οι γελοιογραφίες της περιόδου του πολέμου στρέφονται κυρίως εναντίον της Σερβίας, καθώς υπήρξε ο βασικός αντίπαλος της Βουλγαρίας στο Μακεδονικό Μέτωπο αλλά και ο λόγος για τον οποίον η Βουλγαρία συντάχθηκε με τις Κεντρικές Δυνάμεις.

ΠΗΓΗ